Namibia

Namibia

Republic, sovereign state, country

Part of	Southern Africa, European Union tax haven blacklist
Inception	1990
Official name	Namibia, République de Namibie
Native label	Republic of Namibia, Republiek van Namibië, Republik Namibia
Named after	Namib
Official language	English
Anthem	Namibia, Land of the Brave
Culture	culture of Namibia
Motto text	Unity, Liberty, Justice, Endless horizons, Undod, Rhyddid, Cyfiawnder
Continent	Africa
Country	Namibia
Capital	Windhoek
Located in time zone	UTC+02:00, Africa/Windhoek
Located in or next to body of water	Kǝmaduwu Atlantic yǝ
Located in/on physical feature	Southern Africa
Coordinate location	23°0′0″S 17°0′0″E
Coordinates of easternmost point	17°47′26″S 25°15′42″E
Coordinates of northernmost point	16°58′12″S 13°9′0″E, 16°57′49″S 13°10′7″E
Coordinates of southernmost point	28°58′9″S 19°7′12″E
Coordinates of westernmost point	17°15′0″S 11°45′2″E
Highest point	Brandberg
Lowest point	Kǝmaduwu Atlantic yǝ
Office held by head of state	President of the Republic of Namibia
Head of state	Netumbo Nandi-Ndaitwah
Office held by head of government	Prime Minister of the Republic of Namibia
Head of government	Elijah Ngurare
Executive body	Government of Namibia
Legislative body	Parliament of Namibia
Central bank	Bank of Namibia
Currency	Namibian dollar, rand
Shares border with	Angola, Zambia, Botswana, Africa Anǝm yǝ
Driving side	left
Electrical plug type	AC power plugs and sockets: British and related types, BS 546
Replaces	South-West Africa
Studied by	Namibian studies
Official website	https://gov.na/
Hashtag	Namibia
Top-level Internet domain	.na
Flag	flag of Namibia
Coat of arms	coat of arms of Namibia
Geography of topic	geography of Namibia
Has characteristic	free country
History of topic	history of Namibia
Economy of topic	economy of Namibia
Demographics of topic	demographics of Namibia
Mobile country code	649
Country calling code	+264
Trunk prefix	0
Emergency phone number	112, 10111
Licence plate code	NAM
Maritime identification digits	659
Unicode character	🇳🇦
Category for maps or plans	Category:Maps of Namibia

Namibia,

shima lardə do fəte ci kəmaduwu Anəm Africa ye lan kara. Kalangaiwanzədə suronzan kəmoduwu Atlantic be fətenzən, yalanzən Angola-a Zambia-a, gədinzən Botswana-a anəmnzən Africa anəm ye-a; yala-gədilan, nasha diyau yeyi, Zimbabwe də mita 200 (gowo 660) yeyiro cidiyanzən ci kəmoduwu Zambezi be karəngə Kazungula, Zambia ben kara. Bərni kura Namibia ye kuru bərni shiro kurawo ba də shima Windhoek.

Namibiadə shima lardə harratawo suro cidiya Sahara Africa yen, kuru tən zaman kureyedən amma Khoi yeya, Sanv yeya, Damara yeya Nama yeya nabsana. Karni 14yedən, amma Bantu ye hijra sadənadə nasha Bantu ye faraktəyen nasa. Saa 1600 lan Ovamboye mairiwa alammaanna Ondonga-a Oukwanyama-a cotulowo.

Suro saa 1884 yen, mairi German yedə nasha nguwuso kərmainzə kokkono, lardə mailaye shiro German South West Africa gultində gargatə. Kate 1904-a 1908-ayen, askərra German ye kəriwu Herero-a Nama-aye sadəna shidoni nəmzalum buro salakbe karnu kən 20yedəro wallono. Kərmai Jamusbedə loktu kəriwu dunyabe kən tilomiben dawono suro saa 1915ben askərra South Africa be kənasartəna. Suro saa 2021 yen, diplomats Germanye-a Namibiaye-a ye "tawadə sulhuye" codo nəmzalum zaman kərmai German yedən wakazənadə kasatsana.

Suro saa 1920 yen, ngawo kəriwudə dazənayen, kəlakəl lardəwayedəye kərmai lardədəye South Africa ro cina. Saa 1948 lan, jamiyya lardəyedə kərmairo karrada, adəye suronzən South Africa ye nəmkadiyi gadetə na doni loktudən South West Africa lan notənadəro faidatə badiwono.

Dareram karni kən 20medən, fitəna-a wakiltə siyasaye məradə-aye səkkə United Nations ye kəla kalangaidəyen kərmairo gowono 1966lan, amma South Africa ye kərmai de factoyedə rowono hatta 1973ro. Saa shimadən UNye karapka amma anəm fəte Africa yedəa (SWAPO) wakil amma Namiyedəro kasatkono.

Namibia də kərmai kəlabe lardə anəm Africa yen cowondo yim kawu 21 March 1990 yen, ngawo kəriwu kalangai anəm Africayen wazənan. Sonyayi walvis bay'a Penguin Islands 'adə cidiya kərmai South Africayedən kashara har 1994ro.

Namibiadə demokradiya majalisabe kalkal. Bare-a, bəladəriye-a, cidaram latədəye-a surodən daimon'a, uranium-a, dinar-a, liwula-a, su'a latədə-a sandima furtu razəwunzəyewo, amma nasha karewa tandoyedə gana. GDP ye zauro tərana yayi, nəm tala'a nəm kalkal ba'a də lardədən zauro faida'a. 40.9% nəm talaa jamayedə sandiya lezəna, kuru am 400,000 ma kozəna fatowa amsoye napsana. Nəm gade-gade fandiye suro lardəyen də shima dinalan zauro kurawo, Gini coefficient 59.1 suro saa 2015 yen.

Nəm nguwu am miliyon 3.1 yeyi, Namibia də shima lardə do nəm nguwu am ganaye dunyalan. Tun kəriwu Cold War be dazənadən, hijirawu ngəwu Germany-a, Angola-a, Zimbabwe-a lan səsangəna.

Namibiadə lardə kəlakəl dunyabe-a, lardəwa fuwutəbe anəm Africa be-a, kəlakəl lardəwa Africabe-a, lardəwa kəlakəlbe-a.

Gargam

Hawar kura: Gargam Namibiabe

Ilmu asalbe

Su lardədəyedə sahara Namibben gowotə, sahara dinalan shiro kurawo ba. Kalima Namib kəlanzəmadə fərtənzə Khoi kuru maananzə "na kura". Sudə Mburumba Kerina karzəna, shidoni buro salakkin "Kərmai Namibbe" shawarizənadə. Kawu Namibiadə kərmai kəlabe səwandinro 1990lan, kalangainzədə buro salaklan German ye Anəmfəte Africa yen nowotə (Deutsch-Südwestafrika), kuru ngawodən Anəmfəte Africayen nowotə, adəye fəlezəna am German ye-a am Anəm Africa ye-a sandima sonotin.

Kawu zaman kərmai colonialbe

Cidi harrata Namibiayedə tən woktu gargammaan sadəna nabsana San, Damara kuru Nama. Saa duwu kadaro, amma Khoisanye anəm Africa yedə kənənga kənənga boruye nabkada, Khoikhoidə sunyinyi kuru amma Sanyedə barammaa sabtəma. Karnu kən 14medən, hijrawu amma Bantuyedə isa badizana woktu Bantuye dawu Africayen faraktə badizanadən.

Dareram karni 18medən səta fuwuro saadənan, amma Oorlam be Cape Colony yedə kəmoduwu Orangeye farza nado kuro anəm Namibiayedəro lezana. Kəla kəltanza təlamma Namayedə ngəwunzaso nəlefa. Sandiye missionaries Oorlam'a sortənadə zauro ngəlaro sowondəna, sandiro hakku bəlaa njiye faidatəye-a kəmbu kəmbuye-a biya saa woson cedo. Zawalnza yalaro lezanadən, sonyayi, Oorlamdə fatowa OvaHereroye Windhoeklan kəllada, Gobabis'a, Okahandja'a, sandidoni sandiya gawodəro kattuwuzanadə. Kəriwu Nama-Hereroyedə 1880lan badiwono, nəmkəladodə fulutəna ngawo Mairi Germanye askərra na kəriwudəro zuzənayen kuru daraja kate Nama-a, Oorlam-a Herero-ayedə cezənayen.

Suro saa 1878 lan, Cape of Good Hope, loktudən kərmai Britishye, ci njiye Walvis Bay'a kuru kərtawa Penguin Islands'a kəllatə; adə nasha kəlakəl South Africa ye bəlinro wallono sa 1910lan koktənadən.

Am Europe be buro salakye nadə'a kulasanadə sandima am Portuguese be Diogo Cão suro saa 1485-a Bartolomeu Dias suro saa 1486-a, amma Portuguese də nadə'a kəlanzaro gozayi. Jili nashawa suroye sub-saharan Africa yedəyeyi, Namibiadə zauro am Europe be soye barazanyi sai karni kən 19me lan. Loktudən kasuwuwu-a nabtəramma-adə nguwusoro Germany-a Sweden-a lan isayin. Suro saa 1870yen, amma Finland yedə yala Namibiayero isa adin Lutheranyedə kate amma Ovamboyeya Kavangoyeya tarzayinro. Dareram karnu kən 19medən, Dorsland Trekkersdə nadə farza zawal Transvaallan səta Angola ro lezayindən. Laaye Namibialan napsana susu bəlawuronza gozaa kozayinro.

Kǝrmai Jamus bǝ

Kuru wune: Jamus Anəm Fəte Africabe-a Herero-a Nama-a yezo

Namibiadə lardə Jamusye kərmairo wallono saa 1884lan cidiya Otto von Bismarckyen kəla Britishye lardəro gawodə dabtəro kuru sha Jamus Anəm Fəteye Africalan nowotə.[40] Komishin Palgrave ye do gomna British ye suro Cape Town ye dəye ci kəmaduwu njiye Walvis Bay ye dəma sha namtəro faida'a kuru adə nankaro lardə Cape ye British South Africa ye dəro kəlzəna.

Suro saa 1897 lan, kwasuwa rinderpestbeye fe kada cezəna, ta'adir fe 95% yeyi suro anəm-a dawu-a Namibiaben. Jaawuwa dəro am Germanye kərmai notoyedə gar dabbawaye shiro Red Line gultində koksana.[41] Suro saa 1907 lan gar adəye kalangayya Police Zone buro salakbedə bayanzəna.[42]

Suro saa 1897 lan, kwasuwa rinderpestbeye fe kada cezəna, ta'adir fe 95% yeyi suro anəm-a dawu-a Namibiaben. Jaawuwa dəro am Germanye kərmai notoyedə gar dabbawaye shiro Red Line gultində koksana.[41] Suro saa 1907 lan gar adəye kalangayya Police Zone buro salakbedə bayanzəna.[42]

Saa 1904lan səta 1907ro saadənan, Herero-a Nama-adə balima goza amma Germanye nəmzalummadəro kəriwuzana. Suro awo azabtəye somtənadən amma Germanye nabsanadə, cidawu gomnatiye amma asal lardəyedə baro diwo amariya codo suro OvaHerero-a Nama-ayen. Suro awo shiro "zalumtə buro salakbe karnu kən 20me" lan bowotənadən,[43] Germansye Nama 10,000 (reta nəm nguwu ammaye) kuru Herero 65,000 (alamanna 80% nəm nguwu ammaye) cezəna.[44][45]

Amdo kənəngatənadə, sa sandiya suro njim furtəyen salamtənadən, sandiya letərammado sandiya koltəye, dutə, cida dunoye, nəm gadetə launuye, kuru nəm gadetə nizam doni futu kadalan nəmkadiyi gadetədo South Africaye 1948lan koksənadə fəlezənadən. sandiya "cidi fatobe" (Bantustans) ro kalakca.

Gargamma laaye wono Hereroye Namibialan wurtədə awo misaltəye Nazisro suro Holocaustyen.[46] Awo cidiya kərmai Germanyedən wazənadə taktədə banazəgə nəm kaduwu Namibiaye kəlanzəlaro walzənadəa fasalzəna kuru faidanzəa nəm kam ndikate Germanya kuroyedə rozəna.[47]

Waziri bana fuwutəye Germanyedəye gawura manazəna kəla nəmzalum Namibiaye suro saa 2004yen. Amma, gomnati Germanye gawura manatə adəlan kəlanzə'a cintəzəna.[48] Saa 2021 lan bas gomnati Germanye nəmzalumdə kasatsəna kuru bana jamaye saa 30ro €1.1 billion sədinro kasatsəna.[49]

Waziri Afrika Anəmye

Kuru wune: Anəm Fəte Africabe

Woktu kəriwu dunyabe kən tilomiyen, askərra anəm Africaye cidiya General Louis Bothayen nashadə'a za'a kuru gomnati Germanyedə'a tutuluwuna. Dareram kəriwube-a kuru tawadə Versaillesbe-aye səkkə Anəm Fəte Africabedə Anəm Africabe ro wallono, buro salakkin kəlakəl lardəwabe ro walzəna, hatta saa 1990 ro saadənan.[50]

Nizam mandate ye də sha nəm sulhu kate am do kəriye Germany ye'a Ottoman ye'a kəltəro bowozana ma kuru shawari do am do sandiya kərmai dinaye ro yiko sara'ana ma hatta kəlanza'a kərmaitəro.[50] Gomnati South Africayedəro a

mari cina South West Africadə'a sunotəro hatta am kalangaidəye kəlanzaro nəm kəlanzaro siyasaro dawarzaiya.[51] South Africa ye kərmai də'a kəltəro fasarzəna kuru South West Africa'a kərmai kəlabe fuwuyero dawartəro jarabsənyi.[51]

Dalil samno kəla karafka dunyabe suro saa 1945 yen, karafka kəlakəl lardəwa dunyabe də United Nations (UN) ye sha falzəna kuru karafka kureye də nizam trusteeship ye sha falzəna. Article 77 suro United Nations Charter ye dəye wono UN ye nəm kasadənzə "faidatin...nasha do kərma dəro cidiya kərmaiyen gənatəna dəro"; sonyayi, "lamar kasattəye kəla kəriyewa buroyedən cidiya nizam trusteeshipben gənatəyin kuru cidiya shartəwa ayiben".[52]

UN ye kərmai kəlabe League of Nations ye dəga majalisnza Trusteeship Council yero cedo kərmai kəlabe nankaro.[52] South Africa ye adə dioro waano kuru susudəro kazəyiya UN lan mazəna kəla South West Africa'a kəltəro, shi do ne zauro zortəna də.[52] Sa UN General Assembly ye shawari adə'a wazənadən, South Africa ye raayinza'a wazəna kuru kalangai də'a dunotə badiwono.[52] Samno kura UNbe-a kuru majalis nzəliwobe-aye lamardə'a shararam nəm adabe dunyabero (ICJ) jaapkada, shidoni kəla shara kərmai South Africabe kate saa 1949-a 1966-ayen zande kada sədənama.[53]

South Africaye nəmkadiyi gadetə badiwono, nizamnzə nəm gadetə launube-a nəm gadetə-a, kəla South West Africayen dareram saa 1940sben.[54] Am sələm South West Africayedə sandiya doka'a, curfew'a, kuru doka'a nabtəramma kadaye sandiya letəro dabcin.[54] Fuwutədə nasha anəmye kalangai South Africa'a batawunzən, shidoni "Police Zone" lan notənadə, nadə naptəram kura-a cida kasuwube-a mbeji.[55] Diya Police Zoneyen, amma asal lardəyedə sandiya cidi kaduwuye kəlanza sonotinro dafkada.[55]

Dareram saa 1950-a badiyaram saa 1960-ayen, Africaye kərmai notoye baro waltə-a kuru kərmai notoye gabsənadəro zəktə nguwutə-adəye səkə jamiyya kərmai lardəye fəte Africayedən koktəna.[56] Letəramma alamanna kəlakəl lardəye anəm fəte Africaye (SWANU) kuru karapka amma anəm fəte Africaye (SWAPO) dəye kərmai anəm Africaye'a kərmai kəlabe'a datəro bowozana.[56] Suro saa 1966 yen, ngawo ICJ ye huwomzə kambiyi'a kəla kərmai South Africaye də'a wuzənayen, SWAPO ye bətərəm balimiye badizəna shi done kəriwu nasha South African Border War lan notəna dəro wallono.[57]

Suro saa 1971 lan cidawu contract Namibiayedə nizam contractyedə'a banaza kərmai kəlabe'a kəriwuzana.[58] Cidawu laa cida kolzanadə dare SWAPO's PLAN ro kəllata [59] naptə kəriwu kalangai South Africaye lan.

Kǝrmai Kǝla bǝ fando

SWAPO ye nəm ngalwozə nguwujinna, South Africa ye lamar nzədə suro jama dunyabe lan fulutin.[60] UNye wono South Africadə wajibzəna kəla nəlefa-a nəm ngəla-a am bəla South West Africayedə tawattəgə nankaro, kuru adəye səkə kərmai kəlanzəyedə kasatsənyi.[61] Yim kawu kəntawube 12 kəntawu Junebe saa 1968-lan, majalisku UNbeye sulhu laa gozana, futu məradə amnzəbe nankaro, South West Africadə sunzə Namibiaro falzana.[61] Council nzəliwobe United Nationsbedə 269, suro kəntawu Augustbe saa 1969ben gotəna, South Africabe kərmai Namibiabedəga shararo gozə kowono.[61][62] Shawari adə asutəlan, SWAPO ye fefenzə baliminzə'a faltəna kəla am do ne Namibia (PLAN) ye lan.[63]

Namibia də shima awo do kəriwuwa Cold War ye suro Africaye lan suro saa dareye PLAN ye lan.[64] Am bətərəmma dəye balimiya mazana kuru am cidawu dəga Soviet Union ro zuzayin kəla allamtə askərraye nankaro.[65] Kərigə PLAN ye də zauro dunowaro walzəna dəro, Soviet Union-a lardəwa gade kanjimalibe-a alamanna Cuba ye bananza sərayin, shawari kənjoma so dəga kəla am bətərəmma so dəga da’ataro allamtəro kuru balimiya nguwu-a ammunition-a sadin.[66]

Fuwuma SWAPO ye də, bana askərra Soviet ye-a, Angolan-a, Cuban-a ye lan təngatəgəna də, karapka də’a suro socialist bloc yen saa 1975 lan kara.[67] Kəlakəl zahirye adəye asutə diyaye SWAPO ye dəga banazəgəna, shi do ne kəriwu Cold War ye suro South Africa ye-a United States ye-a lan.[55] Nashanzə lan, Soviet Union ye SWAPO'a banazəna dalildə shima South Africa dəga kəlakəl nasha fəteye ro surin.[68]

Kərigəwaye nəmkərawu-a kuru hangalza fulutə-aye kate duno kura-kuraye South Africa-a, Angola-a, Cuba-a dəga Tripartite Accordro kasattəro səkkəna, cidiya Soviet Union-a United States-aye dunozəgənayen.[69] South Africa ye kərmai kəlabe Namibia ye dəga kasatsəna kəla askərra Cuban ye dəga lardədən tutuluwu kuru Angolan ye bana PLAN ye dəga dabtəro.[70]

PLAN-a South Africa-a ye kannu rotə suro kəntawu Augustye saa 1988 lan gozana, kuru karapka banatəye United Nationsye (UNTAG) dəga koktəna kəla nəlefa Namibiaye dəga wuzənaro kuru am done hijirazana dəga waltəmro wutəro.[71] Kannu rotədə namtəna ngawo PLAN ye dareram lan kalangai dəro gagənayen, waneye dalil UNTAG ye amariya asutə ba nankaro, suro kəntawu March 1989 yen.[72]

kannu rotə bəlin darelan təkkəna kəla am bətərəmmadə'a nanza diyaye Angola lan daftəro hatta UNTAG ye sandiya balimiya baro sədinro.[71][73]

Dareram loktu faltəye kəntawu 11yedən, askərra South Africaye dareyedə Namibialan cotulowo, fursanawa siyasabe sammaso afu cedo, shara nəm gadetə launubedə baro codo, kuru refugees Namibiaye 42,000 fatonzaro walgada.[67] Kashi 97% kartəwuye karno majalisaye buro salak ye do cidiya franchise dunyabe lan tədin dəro isayin.[74]

Dawari United Nationsbedə suronzən kəla wutə am karno lardəwa diyabeye mbeji kəla karno nəmkambe-a nəmkalkal-a tawattəgəro. SWAPO ye kurissa nguwu zuwuna suro majaliskuye lan kashi 57% karno jamaye lan.[74] Adəye jamiyyadəro kurissa 41 co, amma nəm nguwu indi-yakkən gənyi, adəye səkə kəlanzəro constitution dəga ruwojin.[74]

Dustur Namibiayedə suro kəntawu Februaryye saa 1990 lan gowotə. Hakku adammanaye nzəliwo-a kuru lardəye awo kəlanzəye gozənaro diya-a kəlzəna kuru shara kəlanzəye-a, majalisku-a, kuru kura lardəye-a koksəna (majalis kuradə majalis lardəyero wallono). Lardədə kərmai kəlabe səbandəna yim kawu 21 March 1990 lan.[75][39] Sam Nujoma də sha kura lardə Namibia ye buro salakye ro gozana kəlele do Nelson Mandela South Africa ye (shi do kəntawu ngawoye dən fato fursənayen salamzana də) kuru wakilla lardəwa 147 ye, kura lardəye 20 kunten.[76] Suro saa 1994yen, kawu karno jiliwa kadaye buro salakkin South Africalan tədinro, lardədəye Walvis Baydə Namibiaro ceno.[77]

Ngawo kərmai kəla bǝ

Tun kərmai kəlabe Namibiaye sətanadən kərmai nəmkadiyi gadetəye am bəlyelan cizə kərmai demokradiya majaliskuyero faltə tamozəna. Dimokradiya jamiyya kadayedə yitagattəgə kuru təgatəgəna, karnowa fatobe-a, nashabe-a lardəbe-a kəla kəlan tədin. Jamiwa siyasabe kada rajista'adə cidazayin kuru wakilzayin suro majalis lardəyedən, amma SWAPOdə karno woson kənasar sədin tun kərmai kəlabe sətanadən.[78] Kərmai saa 15 kura lardəye Nujoma ye lan səta Hifikepunye Pohamba ro faltə suro saa 2005 yen kalkalro lewono.[79] Tun kərmai kəlabe səbandənadən, gumnati Namibiabedə letəgəram sulhu lardəbe fuwuzəgəna. Am do foto indison kəriwuzana dəro amnesty cina. Kərigə fatobe Angolabedə tartəgəna kuru am Namibiabe yala lardədəben dasagənadəga zauro lezəna. Suro saa 1998 yen, askərra Namibiaye (NDF) də Democratic Republic of Congo ro zuzaana naptə nasha fuwutə jama anəm Africaye (SADC) ye lan. Suro saa 1999 lan, gomnati lardəyedə jarabtə kərmai yektəye yala-gədi Caprivi Strip yedə dabkono.[79] Kərigə Caprivibedə soja'a nəmkambe Caprivibe (CLA) badizana, karapka tawayewu Mishake Muyongoye kərmainzən. Caprivi Stripdə yektə kuru jamanza kəlanzəye koktəro səraa.[80] Suro saa 2007, Twyfelfontein dəga na adabe UNESCObe Dunya Heritagebero ruwotəna, nadəwo kawu gargammabe kuru zaumaro kawulan kəltabe suro continent Africaben mbeji.[81] Suro kəntagə Disembaye saa 2014-yedən, Waziri Hage Geingob, kam kərmai SWAPObedə, karno kura lardəbedən kənasartəna, kashi 87% karnoye səbandəna. Shiga ngawozənadə, kura lardəye Hifikepunye Pohamba, shiye SWAPO ye də, zaman indi do dokaye kasatsəna dəga cidazəna.[82] Suro kəntawu December saa 2019 yen, kura lardəye Hage Geingob də waltə karrada kərma indimiro, kashi 56.3% karnoye gozəna.[83] Yim kawu kəntawube 4 kəntawu Februarybe saa 2024, kura lardəbe Hage Geingob bawono kuru shiga banamanzə kura lardəbe Nangolo Mbumbaye kərmai kura lardə Namibiabe bəlinro gozəna shidoni kərmai kura lardəbe darebedə tamozənadə suro kəntawu Marchbe saa 2025 lan dawono.[84] SWAPO ye kamu buro salak ye kura lardəye ro walzəna də, Netumbo Nandi-Ndaitwah, shima kənasar karno 2024 ye lan, kashi 57% karnoye lan.[85] Yim kawu kəntawube 21 kəntagə Marchbe saa 2025-lan, shiga kura lardə Namibiabe bəlinro cado.[86]