Cape Coast
| Continent | Africa  |
|---|---|
| Country | Ghana |
| Capital of | Cape Coast Metropolitan District, Central Region |
| Located in the administrative territorial entity | Central Region |
| Located in time zone | Coordinated Universal Time |
| Location | Central Region |
| Coordinate location | 5°6′0″N 1°15′0″W |
| Twinned administrative body | Bonn, Buffalo, Hanover Park |
| Replaced by | Accra |
| Official website | http://ccma.gov.gh/ |
Cape Coast
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də bərni kura bərni kura Cape Coast yǝ kuru nasha dawu Ghana yǝ. Sekondi-Takoradi lan mi 38.4 (61.8 km) yǝyi kuru Accra lan mi 80 (130 km) yǝyi. Bərnidə shima naptəram zauro faida'a suro Ghana ben.[3] Komkomi saa 2010 ye lan, Cape Coast də am 108,374. Am bərni dən napsana də ngəwunzaso tǝlam Fante bǝ.
Bərni də loktu laan bərni kura mairi Fetu bǝ, mairidə yala Cape Coast bǝn mil 10 (16 km) lan kara. Sa am Europe bǝ nazaana dən, Cape Coast Castle də'a kokkada, shi done cidiya musko British yǝ ro lezəna də, shi done castle də'a naptəramzə'a dərizə kəlzəna də'a headquarter Royal African Company yǝro coko. Cape Coast də bərni kura Gold Coast yǝ ro wallono suro saa 1821 lan səta 1877 ro lezina, na do Accra ro kalakkatə.Cape Coast də na ilmuye lardə Ghana ye lan, fato jami'a Cape Coast ye'a kuru jami'a nzunduye Cape Coast ye'a, kuru jami'a gade'a nzunduye'a. Arziyi bərnidəyedə bəladəriye-a cida-adə shima nguwuwo, na'a alamanna Cape Coast Castle (Na Gargam Dunyabe), Kakum National Park-a, kuru kawuske PANAFEST-adə sandima am bəladəriye'a matcin, kuru kasuwu Kotokurababedə shima kasuwu kura bərni dəyewo.
Suro cidibe
[yasa | usullu yasa]Su bərnidəye adayedə shima Oguaa, kalma Guan Awutuye Gua lan gowotə, ma'ananzə "kasuwu".[4] Su adabe gadedə shima Koto-Kuraba ma'ananzə "hamlet-crabbe", shidoni kalima Koto-wurabaye bannata də, ma'ananzə "kəmoduwu crabbe". Kalima də su kasuwu bərni dəyen mbeji.[5]: 164, 165
Cabo Corso ("short cape") shima su Europe ye buro salakye naptəram dəro am Portugueeye buro salakkin sha sowondənadə. Sudə darelan British yǝ "Cape Coast" ro kalakca.[6]
Naptəram buroye
[yasa | usullu yasa]Furtə amma asal nabtəramma dəye Edina'a samunro təmatəna, Cape Coast də bərni kura Fetu Kingdom yero wallono. "Fetu" də mairi Guan (Etsii) ye dina shidoni nəm kuran zədə mil 10 (16 km) yala Cape Coast yen kara. Na shimadə kərmadəro Effutu lan nowotə.[5]: 164, 165
Loktu laan, kasuwu do loktudən Ogua lan notənadə, wurazə kuru dawudi kasuwube ro wallono. Dalil wuratə adəye səkə, Mai Fetu yedə kazadala shiro kazaadala waltə nabtərammadə'wa wakilzəna. Kasuwu də hangal William Towerson ye gozəna, shi do ne Nasara'a buro salak lan Guinea coast ro lezəna ma, shi do ne cidi'a lezəna ma suro saa 1555 yen.[5]: 165
Kənde am Europe bə
[yasa | usullu yasa]Kasuwu kate am Fetu bǝwa Europe bǝwa yen kurawono. Loktu laa suro saa 1650 yen, cidi laa mai Fetu ye lan Hendrik Carloff ye kaiyiwo, shi do ne am Dutch ye do kampani Dutch West India ye dəro cidajin ma. Suro saa 1655 yen, na Carolusborg ye lan gar kura gartəna cidiya musko Swedish yen.[7] Mukko kadaro falzəna kawu saa 1664 ro, sa shiga Dutch lan soja'a Nasara'a Dutch'a ye sətanadən.[8][5]: 165, 166
Ngawo bətərəmdəyen, Nasara yǝ Cape Coast də'wa headquarter Royal African Company ye ro suwudə suro saa 1678. Danes ye cidi kəla kauye lan sowondəna shidoni mita 1,000 (3,300 ft) yala gədi fort dəyen karadə. Sokku Castle Cape Coast ye də gartin də, am Danish ye də cidinza lan gar kura garzana, sha Fort Frederiksborg lan notəna də.Fort də dare Nasara yǝ sha casuwu.[5]: 166
Raita karnu falro, Nasaraye Frederiksborg'a naptə gar kura castle dəye ro gozana kuru sunzə Fort Royal ro kalakca, amma dau karnu kən 18th ye lan gardə'a kollada. Forts gadeso gartəna loktu dən, alamanna Phipps Tower yeyi, shidoni dare koltəna də kuru kərma də Ghana Museums'wa Monuments Board'waye sha sunotin.[5]: 166
Loktu kərmai kərmai notoben
[yasa | usullu yasa]Kəriwu Napoleon ye badiyaram karnu kən 19th yǝ də'a kuru nəm rashidi siyasaye nasha Gold Coast ye də'a dalil kasuwu kaliwaye Atlantic ye də'a Denmark'wa Britain'wa ye baro sadəna də, sandima dalil do Asante ye coast ro bətərəm sadəna suro saa 1806 yen. kəla Asanteben fulutəna.[5]: 167 [10]
Fort kada gartəna, alamanna Smith's Tower kəla Dawson Hill-a Fort McCarthy-a yedei.
Cape Coast dəro Asante ye kən indimiro zorzana suro saa 1824 yen ngawo askərra Britishye cidiya Charles MacCarthy yen kəriwuzanayen. Bəladə nguwusoro suro saa 1817 lan wartəna, razəwunzə'a fuluzəna.[5]: 167, 169 [11]
Kawu Sekondi Harbour gartinro suro saa 1890s yen, bəladə shima na njiye zauro faida'a suro lardədəyen.Loktudən kasuwudə zauro ngəwu, amma ngawo saa 1850 yen, saa doni Britishye karewa Danishye sowondənadən kəndaramma anəmro walzəna. Kasuwudə ngawozəna, nəmgade-gade Dutch-a yedə zauro kurazəna, kuru kazəyiya Asanteyedə tərana.[5]: 170
Bərni kura Gold Coast ye də sha Cape Coast lan Accra ro kalakkatə saa 1877 lan. Adəye, awoa gade kada'a, banna kəla arzənyi bəladəbero kalaktəyima suwudəna. Saa 1880s lan, razəwu lardəye gana laa cizəna, dinar rush lan.[5]: 170
Kǝrma (1900-kǝrma)
[yasa | usullu yasa]Bərnidəye Coci St. Francisbedə suro saa 1928ben cedo.[13] Shi gardə shima Cathedral Catholicbe buro salakbe Ghana lan gartənadəwo.[14] Nzəralan, maranta Catholicye buro salakye Ghana lan, St. Augustine's College, Cape Coast lan kokkada loktu saa 1936. Kasuwu kokoye saa 1900s ye do Ghana ye sədəna də, bərni də loktu laa fuwutə arziyibe səwandəna.
Ngawo ci kəmaduwuye-a zawal maara cidiye-a nasha gade lardəye alamanna Sekondi-a Kumasi-a lan tamotənayen, koko baretə-a kasuwu-a Ghana lan ngəwuzəna kuru Cape Coast də faidanzə bawono. Amma, ngawo Roman Catholic Archdiocese-a jami'a bərnidəye-a 1950-a 1962-a lan koktənayen, Cape Coastdə na ilmuye Ghana lan wallono.[5]: 170.
kazu
[yasa | usullu yasa]Lenəmare bərnidəyedə fasal lenəmareye Cape Coast Metropolitan Assembly yedə shima kalzəyin, Dennis K. Sulemanu də shima cidama lenəmareye fasaldəye.[15]
Nasha laa alamanna Abura yeyi, nəm nguwu am 15,000 suro saa 2000 yen kuru na'a kura kura karəngə lan kara, məradə'a lenəmare fato'a (taxi'a minibus'a) lan faidatin. Am Cape Coast yedə nguwunzaso moto kəlanzaye ba, am dauye bərnidəye dawun baro, cidawu gomnatiye'a cidawu ilmuye'a suronzan mbeji. Jami nguwu mbeji, bərnidə anəm diwal Accra-Takoradiyen karadə zauro battizəna.[16] Suro saa 1873yen, shawari laa kəla naptəramma Cape Coast-a Kumasi-a kəltəye mbeji askərra Asante'a kəriwutəro zutə nankaro. Ngalte faidazənyi dalil kəriwudə təmatənadən dazəna nankaro.[17]
Dawari faraskəram maara samibe bərnidəro gartəyedə Mahamudu Bawumia ye warmajiwo kəla manifesto New Patriotic Party ye kəntawu August ye kawunzə 18, saa 2024 lan.
Gumnati
[yasa | usullu yasa]Metropolitan də gomnatinzə mayor-council ye mbeji. Mayor də (chief kura) də sha kura lardə Ghana ye sha walzəyin kuru majalis bərniye Cape Coast Metropolitan Assembly ye kasatsəna.[20] Mayor Cape Coast ye də shima Ernest Arthur, kərma dəro kərmainzə kən indimi sədin.[1]
Adadu jamabe
[yasa | usullu yasa]Komkomi 2010 yedən, nəm nguwu Cape Coast yedə am 108,374 shidoni 189,925 ro wallono saa 2021 lan. Adin kəristabedə shima adin doni bərnidən zauro tədinmawo, ngawonzən adin Islambe-a adin adabe-a. Kaduwu kurado bərnidən nabsanadə sandima Fante, sandidə kufu gana Akanye. Təlamma kaduwudəyedə Fante.[2]: 30, 3
Ilmu cidiye
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də 05°06'N 01°15'W (5.100000, -1.250000) lan kara kuru Sekondi-Takoradi lan mi 38.4 (61.8 km) yeyi kuru Accra lan mi 80 (130 km) yeyi.
nasha kura
[yasa | usullu yasa]Bərnidə Cape Coast Metropolitan lan kara, nəm faraknzə 122 km2 (47 sq mi) kuru shima bərni kura 6 Ghana ye dəye falnza. District də anəmlan Gulf of Guinea'a kalangaizəna, yalalan Hemang-Lower Denkyira'a, fətenzən Komenda'a/Edina'a Eguafo'a Abirem'a, kuru gədinzən Abura'a Asebu'a Kwamankese'a.[2]: 1,3.
Kǝla cidiye
[yasa | usullu yasa]Kəndaram bərnidəyedə kəla kauye ro kasatkata, kaudə kattiye zaksəna. Jili kawuye bərnidəyedə Birimian-a batholiths-a sandima nguwuwo, kuru suronzan kawu granite-a pegmatite-a mbeji. Kate kaudəyen zərəgəwa kəmaduwuwa kada mbeji, Kakumdə shima kəmaduwu kurawo. Kəmoduwuwa sənanadə na kəliben dajin, shi kuradə Fosu Lagoon Bakanobedəro lejin. Nasha yala district dəyen, attəson, cididə kəskawa gade-gade baretəro ngəla.[2]: 1, 3 [23]: 43
Parks
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də sha na'a kəli'a nguwuro nozana, amma nəm nguwu jamaye'a awo'a gartəye'a də kajim'a kəska'a ro tajirwa suwudin. Kəli kəli bərnidəyedə nasha njiye njiro cistayen kuru nəlefa am bəladəye ngalwotəgəyen zauro faidajin. Bayanna kəra saa 2023 ye fəlezəna kəla bərni kuradəye kajim ngəwu suro saa 2018 yedə shima 47.12 km (29.28 mi), kashi 24.01% fulutə 71.13 km (44.20 mi) suro saa 1991 yedən.[24]
Yanawu na laabe
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də nasha njiye zauro kawudo'a (Köppen: As), loktu samiye indi suro kəntawu Mayben səta June-a October-aro saadin. Loktu hartəye (harmattan) də kate kəntawu Nowamba-a February-a lan wakajin. Samiye saa woson 90 lan səta 110 mm ro saadəna (3.5 səta 4.3 in) nasha ci kəmaduwuyedən kuru cidi ngawoyedən kate 110-a 160 mm-a (4.3-a 6.3 in)-a lan. Kawudo do 24 səta 32 °C ro saadəna (75 səta 90 °F ro saadəna) amma nəm kəliye də kate 60%-a 80%-a lan kara.[25]
Ada
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də nasha ada Oguaa ye.[c] Kəlele kura do bərnidən tədin də shima Fetu Afahye, shi do yim Lagadə September ye saa woson tədin ma, kuru am gade-gade samma so'a matcin.[2]: 3
Hawarra
[yasa | usullu yasa]Sandi anyi sandima tashawa radiobe Cape Coastbe kartənadəwo:[28] FM
- 90.3 Kastle FM[29]
- 93.3 Cape FM
- 92.5 Radio Central
- 100.5 ATL FM
- 102.9 Yes FM
- 87.7 Eagle FM
- 90.9 Sompa FM
- 107.5 Live FM
Razəgə
[yasa | usullu yasa]Bare
[yasa | usullu yasa]Cactus suro njiye suro Cape Coastben Bare suro bərnidəyedə sashi bareye bərni kuradəye shiro cistayin. Fuwuma fasaldəyedə shima Olympia Enyonam Williams. Jaza kulashi saa 2005 ye fəlezəna Cape Coast də bare kəskaye baretəye suro bərnidəyen tədinma bawo futu done fato Cape Coast University ye dəro təmatəna də. Kashi 90% karənga kəska kəli am bərnidəye zawin də na'a Kumasi'a Togo'a kalangaizə Ghana'a lan tuwandin.[31]: 1Kəla bərnidəyedə bare diwo zauro zauro sədin. Nawa do ne faidatə bare ro faidatin də gana, sandi do ne shartəwa dəga kalkalzəna də njiye njiye fəlejin. Adǝye sǝkǝ Cape Coast-a kuru nashanzǝ-a dǝ shima nji ganawo Ghana lan, adǝye sǝkǝ am bǝnyi kǝntaro walzana.[31]: 2
Bǝnyi kǝnta
[yasa | usullu yasa]Bənyi kəntadə shima am Cape Coastbe ngəwunzasoye kənənganzawo, amnzadə bəla bənyi kəntabe anəmyedən napsanadə. Kasuwu-a, tusu-a, kuru awo kəlta-adə sandima awowa fandiyewo rokko bənyi kəntaben. Duli ye cida dəro surodən mbeji futu do ne cida dəro gawo-a darajatə-a ro.[32][33]
Dalil nəm nguwu bənyiye fulutə nankaro, shidoni am nguwuye kəndo bənyi kəntaye shiro "Saiko" gultindəro zorzanadə na bənyi təraanyidə mara njiye kurakuraye sətanadə suro kuluwuyen karewa alamanna tada kəskayeso, njiso, dabbaso am bəlaye sowondinro falzayin, bənyiwudəye kənənganzadə suro tajirwayen kara sau kənənganzadə suro kuluwuyen kara.
Cida
[yasa | usullu yasa]Saa karəngə adən, kashi 25.1% am cida'a Cape Coast ye də cida'a cida'a leyata lan cidazayin, alamanna wholesale'a retail'a. Bərnidə shima na kasuwu Kotokurababewo, kasuwu shiro kurawo ba suro bərnidəben. Kasuwu do triangular ye də dareram saa 1930s yen gomnati kərmai kərmaiye sha garzə. Tun loktudən, shima awo kungəna tuwondinma kurawo hukuma bəladiyaye bərnidəye, kashi 35% kamuwa cidazayinma so'a cidaro sədin.[34]
Bəladəriye
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də am bəladəro lezayinma sodə nguwujin dalil awowa bəladəro lezayinma alamanna Cape Coast Castle (Na awo kaduwuye dunyabe), Kakum National Park, kuru kawuske PANAFEST ye. Attəson yayi, na'a alamanna fatowa ibadabe alamanna "Tree Shrine" yeyiro gawodə, kəska kantalla silkbe karəngə kasuwu anaafobedə dabkatə.[35] Awowa bərnidəye gartənadə sonyayi fuwuzənyi, nəmngəla kəndəga am bəladəye'a kuru ilmu am bəladəriye'a lejin.[36] Saa 2000 lan, bərnidən diwalwa am cidilan lezayinma bawo. Am bəladən dasawuna sodə faida do sandiye cidaram bəladəriye lan sadində nozanyi.[37]Nasha bəladəriye Cape Coastbedə komishin fuwutə nashabe daube (CEDECOM) shiro cistayin. Fuwutə nasha dəye nankaro kungəna cedo nankaro, CEDECOM ye UNDP-a USAID-a ro lezəna, kuru sandiye kəlakəl kusuwu fuwutəye (DDC) ro kəllata kəla fasal kusuwu faltəyen. Ngawo am gade-gade kada'a kəllatayen, cida awowa cidiye'a awowa gargamye'a gənatəyedə baditəna. Cidadə hangalnzə'a waltəm yasa'a kuru fato'a kura kura bərnidəye'a awo kaduwuye ro kalaktə'aro kalaksəna, kuru adəye səkə Kakum National Park də'a gartəna.[38]
Kǝreye ziyara
[yasa | usullu yasa]Kura lardə Americabe kureye Barack Obama-a banamanzə Kamala Harris-a indiso Cape Coastro ziyara sadəna rokko castle Cape Coastbe-a. Obama ye kəntawu Julyye kawunzə 11 saa 2009 lan ziyara sədəna kuru Kamala ye kəntawu Marchye kawunzə 28 saa 2023 lan nazəna. Balawuro Obama ye də shima buro salak yin kərmai kura lardəye lan cidiya Sahara Africa ye dəro ziyara sədəna wo.[42]
Sokku Obama ye castle dəro ziyara sədənan, shiye kəla gargam castle dəyen manazəna kuru gargam am African Americanye'a.[43]Kuru tawatkəgəna, am Americabe-a, kuru am African Americanbe-a, tawadəro hangal taganasbe mbeji nasha faldən na adə na karəngə kuttabe; nasha gaden, na allan bəlawuro awowa African Americanbe nozanadə badiwono. Kuru alammaaro, waltə yallanzə'a, Michelle'a dulinde'a, kuru gaworam doni diaspora badizənadə kururo, amma kuru waltə nankaro kəlele amma Ghanaye'a fuwutə ajabba doni andeye sədənaye dalil nəmkərawu am kadaye nankaro, am sələmma bəl'a, nəm kaliwu baro diwodə shima am samma'a. təma. Shiye andero taksəyin kəla futu gargamdə batti yayi, kuru mowonjin kənasartəro.
Karafkawa gumnatibe gənyi
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də fato NGOs kadaye, laadə am cidaye gana dalil kungənaye nankaro. NGOs anyi lamarra naptəram jamabe suro bəla kurayen sammason bayanzayin kuru sandiya fuwuzayin. NGOs laa bərnidən cidazayin də sandima kusunyi kərmai kərmaiye'a kuru Abraham Smiles Foundation'a. Kulashi saa 2021 ye fəlezəna am nguwuso cidawa NGO ye dəro gawo məradənza mbeji, awo do karafka dəye kəlanzən kara dəro wutəyin.[46]
Ilmu
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də shima fato kura jami'a Cape Coast ye (UCC) ye wo. Cidaram də suro saa 1962 lan kokkada naptə jami'a kuru nəm kam taanasye jami'a Ghana ye'a mbeji. Yim kawu kəntawube 1 kəntawu Octoberbe saa 1971, mowontidə daraja jamiya kəlanzəbe kamilro səbandəna futu majaliskuben; Jamiya Cape Coastbe doka saa 1971-a kuru jami'a Cape Coastbe doka saa 1992-a.Jamiya nzundube Cape Coastbedə suro bərnidəben kara. Saa 1986 lan katəna, cidiya cidaram ilmuye Ghana yen cidajin darasəwa dawu-dawuye yitagattəgəro. Suro saa 1992 lan, ngawo Polytechnic Law (PNDCL 321) yen, jamiya dəga daraja mowonti kuraro kalakca. Kərmadəro shidə jamiya nzundube ro kara.[49]
Adə shima som mowontiya secondary-a nzundu-a Cape Coastbe:[50]
- Wesley Girls' High School
- St. Augustine College
- Holy Child High School, Ghana
- Mfantsipim School
- Adisadel College
- Aggrey Memorial Senior High School
- Ghana National College
- Mfantsiman Girls' Senior High School
- Edinaman Senior High School
- Cape Coast Technical Institute
- Asuansi Technical Institute
- Academy of Christ the King Senior High School
- Cape Coast International Senior High School
- University Practice Senior High School
- St. Nicholas Seminary Senior High School
- Efutu Senior High Technical School
- Sammo Senior High School
- Commercial Service Institute (CSI)
- Oguaa Senior High Technical Schoo
Nǝlefaro cistǝgǝ
[yasa | usullu yasa]Cape Coast də litari kura indi mbeji: Litari kəra gultəye Cape Coast ye-a Litari Metro Cape Coast ye-a. Litari kəra gultəwu Cape Coast ye də, am bəlaye sha "Interberton" lan nozana də, shima buro salak yin litari nasha ye do Ministry of Health ye koksəna də. Cidawa sammaso kəntawu Augustbe kawunzə 12 saa 1998 lan badiwono kuru shiro Best Regional Hospital suro saa 2003ben cedo. Nadə shima liita kurawo nashadən.[52]
Litari Cape Coast Metrobedə, na dəwo am bəladiyaye garzanadə, shima litari kura nadəro cidajinma hatta litari Cape Coast Teaching Hospitaldə gartənadən, nadən bannatə badiwono dalil nəm cistəgəben.[51] Suro saa 2024, nadəga waltəm yasabe warmatəgəna, jumlanzə sammaso US$77,452.67 yeyi.[53]
Sport
[yasa | usullu yasa]Bərnidə shima fato biske makarrema Cape Coastbewo, biske makarrema awo kadaye shidoni kərmaaro fato biske makarrema Cape Coast Ebusua Dwarfsbe. Gar stadium dəye saa 2012 lan badiyetə kuru hukumamen kəntawu May ye kawunzə 3 saa 2016 lan katəna. China ye kungəna cezə kuru kurzə.[54][55]
Ebusua Dwarfs də, kungiya dekkel shiye do Cape Coast lan da'ana də, kərma dəro biskewu 30 mbeji, kərma dəro Ghana Premier League lan gasayin.[56]
Bərnidə kuruson fato Venomous Vipersbe, kungiya dekkel shiye maskuye. Kura kərma ye də shima Kweku Ackah-Yensu, shi do kərmainzə saa 2022 lan gozəna də. Sandiye kəla Ebusua Dwarfs yen bikkezayin.