Adolf Hitler
| Sex or gender | male  |
|---|---|
| Country of citizenship | Cisleithania, Austria, no value, German Reich, Nazi Germany |
| Allegiance | Deutsches Kaiserreich, Nazi Germany |
| Name in native language | Adolf Hitler |
| Given name | Adolf |
| Family name | Hitler |
| Nickname | Böhmischer Gefreiter, Onkel Wolf, Wolf |
| Date of birth | 20 Shawul 1889 |
| Place of birth | Braunau am Inn |
| Data de baptismo | 22 Shawul 1889 |
| Date of death | 30 Shawul 1945 |
| Place of death | Führerbunker |
| Manner of death | suicide |
| Cause of death | shot to the head |
| Place of burial | unknown value |
| Father | Alois Hitler |
| Mother | Klara Hitler |
| Spouse | Eva Braun |
| Unmarried partner | Maria Reiter, Eva Braun, Geli Raubal |
| Family | Hitler family |
| Godparent | Johanna Pölzl |
| Significant person | Benito Mussolini, Joseph Stalin, Eva Braun, Albert Speer |
| Native language | German |
| Languages spoken, written or signed | Austrian German, German |
| Writing language | German |
| Place of detention | Landsberg Prison |
| Convicted of | high treason |
| Occupation | politician |
| Position held | Reich Chancellor, Reichsstatthalter, president of Germany, member of the Reichstag of the Weimar Republic, member of the Reichstag of Nazi Germany |
| Educated at | Lambach Abbey, Bundesrealgymnasium Linz Fadingerstraße |
| Work period (start) | 1914 |
| Work period (end) | 30 Shawul 1945 |
| Member of political party | German Workers' Party, Nazi Party |
| Candidacy in election | 1936 German parliamentary election and referendum, 1932 German presidential election, 1933 German federal election |
| Lifestyle | vegetarianism |
| Religion or worldview | unknown value, Positive Christianity |
| Vehicle normally used | Mercedes-Benz 770 |
| Eye color | blue |
| Hair color | brown hair |
| Medical condition | Parkinson's disease, syphilis |
| Has pet | Blondi |
| Partner in business or sport | Joseph Stalin |
| Participant in | Aktion T4, The Holocaust, Beer Hall Putsch, Munich agreement |
| Military or police rank | Gefreiter, Gefreiter |
| Commander of (DEPRECATED) | Wehrmacht |
| Military branch | Imperial German Army, Wehrmacht, Bavarian Army, infantry, Reichswehr |
| Military unit | Q1796056 |
| Notable work | Mein Kampf |
| Political ideology | Nazism, antisemitism, white supremacy, anti-communism, Anti-Romanyism |
| Significant event | Kǝriwu Dunya yǝ kǝn Indimi |
| Nominated for | Nobel Peace Prize |
| Has effect | Kǝriwu Dunya yǝ kǝn Indimi |
| Described at URL | https://stadtlexikon.karlsruhe.de/index.php/De:Lexikon:bio-0043, http://www.digiporta.net/index.php?id=907094571, http://www.digiporta.net/index.php?id=170701778, https://www.tagesschau.de/wissen/forschung/hitler-aufstieg-100.html |
| Depicted by | Time |
| Interested in | art collection |
| Copyright representative | reproduction right not represented by CISAC member |
| Has works in the collection | Liemers Museum, NIOD Institute for War, Holocaust and Genocide Studies, Museon-Omniversum |
| Related category | Category:Works about Adolf Hitler, Category:Works by Adolf Hitler, Category:Personal staff of Adolf Hitler |
| Copyright status as a creator | copyrights on works have expired |
| Facial hair | toothbrush moustache |
| Artist files at | Frick Art Research Library |
| Has list | list of streets named after Adolf Hitler, Adolf Hitler's adjutants |
Adolf Hitler
Hitler də Braunau am Inn lan Austria-Hungary lan katambo kuru German ro lewono saa 1913 lan. Suro saa 1919-yen, Jami Cidawu Jamusbe (DAP) ro kara, shido jamiyya Nazibe buro salakkin, kuru suro saa 1921-lan shiga kazaadala jamiyya Nazibero wallono. Suro saa 1923 lan, kərmai dəga səmowo jarabsəna suro kərmai Munich ye lan kuru shiro saa uwuro fato fursənayen cedo, saa fal kozənaro cidazəna. Loktu nadən, shiye kitawunzə buro salakbe gargamzəbe-a manifesto siyasabe Mein Kampf (My Struggle) dəga ruwozəna. Ngawo sha 1924 lan salamzanayen, Hitler ye bana jamaye suwandəna, cida do Versailles ye dəro bətərəm gənazə kuru pan-Germanism-a, Semitism-a, Communism-a fuwuzəgəna lan, mana kura-a, Nazi ye-a fuwuzəgəna. Shiye ngəwusoro communismdə nasha nəmzalum Yewudibe dunyabero zorzəna. Suro kəntawu November saa 1932 yen, jamiyya Naziyedə kurissa ngəwu Reichstag lan sətana, amma ngəwu gənyi. Chancellor kureye Franz von Papen-a kazadala’a gade-a ye kura lardəye Paul von Hindenburg’a kasatsana kəla Hitler’a kura lardəye ro walzəro yim kawu 30 kəntawu January ye saa 1933 yen. raayi kərmai Nazismbe.Ngawo Hindenburg ye kərmunzən kəntawu August ye kawunzə 2 saa 1934 lan, Hitler də loktu fal lan kura lardəye-a gumnatiye-a ro wallono, kərmai cotto. Fatolan, Hitlerye letəgəramma nəmkadiyibe kada səkkə kuru Yewudiwa Germanye dutə au cezəro mazəna. Saa arakkə buroye kərmainzəyedə, razəwuye duwaro ngawozəna, ngawo kəriwu dunyabe kən tilomiyen, taktəwa doni Germanyro təkkənadə'a baro dio, kuru kalangaiwa kaduwuwa Germanye miliyon kada napsanadə kəlta'a, shi doni burolan shiro ngawo kənta jamaye co. Məradə Hitler ye faldə shima Lebensraum (lit. 'na naptəye') am German ye gədi Europe ye dəro, kuru letəgəramzə kəriwu'a, lardə'a diyaye'a faraktə'a də shima dalil kəriwu dinaye kən indimi Europe ye dəro. Shiye balimiya kura-kura waltəm yasabe amariya cina kuru, yim kawu kəntawube 1 kəntawu Septemberbe saa 1939-lan, Polandro bətərəm cina, adəye səkə Britain-a France-a kəriwu Germanyro warmajiya. Suro kəntawu June ye saa 1941 lan, Hitler ye lardə Soviet Union yero bətərəm gənatəro amariya co. Suro kəntagə Disembaye saa 1941-yen, kəriwu kəla Amerikaben warmajiwo. Dareram saa 1941 yen, askərra Germanye-a European Axis-a ye Europe-a yala Africaye-a ngəwuso səmowona. Riwa anyi hangal-hangallin kalaktəna ngawo saa 1941 yen, kuru suro saa 1945 yen sojia kəlakəlbedə sojia Germanbe'a ceza. Yim kawu kəntawube 29 kəntagə Aprilbe saa 1945-lan, gawilmanzə Eva Braun-a nyawono, suro Führerbunker Berlinbedən. Kamu-a kwa-adə wazənanzəro kəlanza cezana kəla sandiya sətayinro.Gargamma kuru gargam ruwotəma Ian Kershaw ye Hitler'a "shi nəm shawa siyasa zamanbe" ro bayanzəna.[3] Cidiya kərmai Hitlerben kuru raayi nəmkadiyibe-adən, kərmai Nazibedə shima Yewudiwa miliyon arakkə'a kuru am gade miliyon kada'a cezənadə, sandi duwo shi-a jawanzə-aye Untermenschen (lit. 'subhumans') au naptəram jamabe təraanyiro gozanadə. Hitler-a kuru kərmai Nazi-adə sandima am kəriwube-a fursanawa kəriwube-a miliyon 19.3-a ceza. Kuru, askərra miliyon 28.7-a am kəlafərəmma-a bazana dalil kəriwu askərraye suro fato bikke makkarye Europebedən. Adadu am kəlafərəmye kəriwu dunyabe kənindimidən cezənadə təmatənyi, kuru am cezənadə shima kərigə gargamlan zauro cezənadəwo.
Kaduwu
[yasa | usullu yasa]Baanzə Hitler ye, Alois Hitler də, shima tada Maria Schicklgruber ye. Rejista baptismabedə su baanzəye fəlezənyi, kuru Aloisdə burolan su yanzəye, "Schicklgruber" gozəna. Suro saa 1842 yen, johann georg hiedler ye yanzə Alois ye dəga nya’ano. Alois də fato yanzəgana Hiedler ye lan wurano. Suro saa 1876 lan, Alois dəga shararo cado kuru ruwo baptismanzəye dəga maləm adinbeye ruwozə Johann Georg Hiedler dəga baanzə Aloisyero ruwozəna ("Georg Hitler" ro ruwozəna).[6][7] Alois ye daji su "Hitler" dəga gowono. Sudə waneye kalma Germanbe Hütte (lit. 'hut') lan goatə, kuru maananzə "kam do suro njim kurayen napcinma".[8]
Cidama Nazibe Hans Frankbe shawariya cina kəla yanzə Aloisbedə cida fatobe ro gozana fato Jewbe suro Grazben, kuru tada fatodəbe saa 19-ye Leopold Frankenbergerdə shima Alois'a səbandənawo, daawanzədə shima nazaru Frankenbergerbewo.[9] Frankenberger ndasoma Graz lan rajistatənyi loktudən, kuru kəla Leopold Frankenbergerben ruwotənyi,[10] adə nankaro am gargammabe kəla baanzə Aloisbedə Yewudi gultədəga kasatsanyi.[11][12]
Kenenganze buro yǝ
[yasa | usullu yasa]Nǝmtada-a kuru ilmu-a Adolf Hitler də sha kəntawu Aprilye kawunzə 20 saa 1889 lan Braunau am Inn lan katambo, bəla Austria-Hungary ye (Austria kəmaye), kalangai Daula Germany ye karəngə. Shima kən diyaume suro nduli arakkə Alois Hitler-a kamunzə kən yakkəme Klara Pölzl-aye tamboyen. Ya'ana Hitlerbe yakkə-Gustav-a, Ida-a, Otto-a-də ganaro bazana.[15] Kuru fatodən duli Aloisbe nyiyanzə kən indimidə: Alois Jr. (1882 lan katambo) kuru Angela (1883 lan katambo). Sa Hitler ye saa yakkənzən, yallanzə Passau, Germany ro lezana.[17] Nadən təlam Bavarian cidiyayedə səbandəna, təlam Austrian Germanye dəro gənyi, shidoni manazə suro kənənganzəyen fəlezənadə.Hafeld ro letədə kəriwu kate tada-a awa-aye Hitlerye tarbiya maarantazəye zauro kəlaro gotəro waazənadə'a kəllata.[23] Alois ye tadanzə'a kəngaro səkəna, amma Adolf ye awo baanzəye səraana dəga ceminzəro sədin.[24] Alois ye tadanzə'a zəkcin, yanzəye shiga zəktəro faitəro jarabsəna yaye.[25]
Alois Hitler ye kasadənzə bareye Hafeld lan də faidazənyi, kuru suro saa 1897 lan yallanzə Lambach ro lezana. Hitler saa uskuyedə darasə kaiyyaye gozəna, coci choirlan kaiya sədin, kuru maləm adinbero waltəye gozəna.[26] Suro saa 1898 lan, yallanzadə Leondingro abadanro wallada. Hitler də zauro kərmu yanzəgana Edmund ye suro saa 1900 yen kwasuwa measles ye sha lezəna. Hitler də fuwura kəlanzə'a kasatsanama, luwata, hangalma'a lan faltə tada kəlanzən kasatsanama, kuru sambisoro baanzə'a maləmmanzə'a luwala sədinro wallono.[27] Paula Hitler ye futu Adolf də kam zairoye shiro zorjin dəga taksəna.[25]Alois ye cida customs bureau ye lan zauro kənasartəna kuru tadanzəye shilan zəgayinro səraa.[28] Hitler ye darelan awo laa loktu adəyen bikkezəna loktu baanzəye sha ofis customye ro gozənadən, awo done kate bawanzə-a tadanzə-ayen nəmkəlado gawurtəyi suwudənaro fəlezəna, sandi indiso nəm duno'a.[29][30][31] Tadanzəye məradənzə mowonti kura kəratəye-a kuru kisandima waltəye-adə kozənaro, Alois ye Hitler'a Realschule Linz yero zuzəna suro kəntagə Septemberye saa 1900 lan. mowonti nzundubedən shiye wuga kolzə kəlanzəga kənashinnyiro cin".[33]Futu am Austriaye Germanye kada yeyi, Hitler ye gananzən raayi kəla lardə Germanye fuwutə badiwono.[34] Shiye nəmkənga'a Germany basro fəlezəna, mairi Habsburgye ngawotə-a kərmai kaduwuwa kadaye-adə wazəna.[35][36] Hitler-a sawa'anzə-a ye "Heil" də'a faidata, kuru "Deutschlandlied" də'a kaiyyanza susu kaiyya kərmai Austria ye dəro.[37] Ngawo Alois ye kərmunzə gana laayen kəntagə January ye kawunzə 3 saa 1903 lan, cida Hitler ye maaranta lan bannatəna kuru yanzəye sha kolzə lewono.[38] Realschule Steyr ye dəro September 1904 lan kərawono, na do halnzə-a cidanzə-a ngalwozəna də.[39] Suro saa 1905 lan, ngawo jarawa dareye waltə kozənayen, Hitler ye maaranta dəga kolzəna kəra gotəye məradənzə ba au cidaro dawari laa baro.[40]
Vienna-a Munich-a lan nəm kura datəgəram
[yasa | usullu yasa]Suro saa 1907 lan, Hitler ye Linz kolzə Vienna lan naptə kuru kisandi kərazəna, bana yatimaye-a bana yanzəye-a lan. Shiye mowonti Fine Arts Viennabero gawo mazəna amma indiro sha təmowonyi.[41][42] Darekta dəye Hitler ro shawari cina kəla shiye mowonti fasal garye dəro lezə, amma shiro shaida kəraye məradətəna də bawo dalil mowonti secondary tamozənyi nankaro.[43]
Yim kawu kəntawube 21 kəntawu December saa 1907-lan, yanzə kwasa kansa nonobe shiga cezə sa'anzə 47-lan; Hitler də loktudən sa'anzə 18. Suro saa 1909 lan, Hitler ye kungǝnanzǝ baro wallono kuru sha kǝnǝnga bohemian ye dǝro mburo sakǝna fato am fato ba'a kuru fato am Meldemannstraße ye dǝlan. Cidama ngawoye lan kungəna səwandəna kuru launu njiye Viennaye fentitə-a lado-a lan.[41] Loktu shiye Vienna lan, shiye zauro shawa fasal garbe-a kaiyya-a sədin, bikkewa Lohengrinbe mewuro lezəna, Wagner opera shiye zauro səraanadə.[46]
Vienna lan, Hitler də buro salak lan mana nəm gade launuye sha fəlezana.[47] Populists jili mayor Karl Lueger yedə, nəm anti-Semitic bərnidəyedə'a faidata, yimlan kuru nəm lardə Germanye'a banazayin faida siyasayero. Lardə Germanyedə zauro tartəgəna suro Mariahilf districtyen, na Hitlerye napsənadən.[48] Georg Ritter von Schönerer də Hitler'a zauro taasirzəna, kuru Martin Luther'a zauro səraana.[50] Hitlerye jaridawa fatobe kərazəna shidoni nəmgadegade fuwuzəyinma kuru ritə kəristabe faidatəna kəla Yewudiwa gədi Europebeye sandiya zamzayinro [51] kuru kakkadəwa duwo tafakar falsafawu-a nazariyawu-a jili Houston Stewart Chamberlain-a, Charles Darwin-a, Friedrich Guveer Arthur Bo-a,2-a baksana. Sokku kənənganzə Vienna lan, Hitler ye Slavic watəma zauro səsangəna.[53][54]Suro saa 1907 lan, Hitler ye Linz kolzə Vienna lan naptə kuru kisandi kərazəna, bana yatimaye-a bana yanzəye-a lan. Shiye mowonti Fine Arts Viennabero gawo mazəna amma indiro sha təmowonyi.[41][42] Darekta dəye Hitler ro shawari cina kəla shiye mowonti fasal garye dəro lezə, amma shiro shaida kəraye məradətəna də bawo dalil mowonti secondary tamozənyi nankaro.[43]
Yim kawu kəntawube 21 kəntawu December saa 1907-lan, yanzə kwasa kansa nonobe shiga cezə sa'anzə 47-lan; Hitler də loktudən sa'anzə 18. Suro saa 1909 lan, Hitler ye kungǝnanzǝ baro wallono kuru sha kǝnǝnga bohemian ye dǝro mburo sakǝna fato am fato ba'a kuru fato am Meldemannstraße ye dǝlan. Cidama ngawoye lan kungəna səwandəna kuru launu njiye Viennaye fentitə-a lado-a lan.[41] Loktu shiye Vienna lan, shiye zauro shawa fasal garbe-a kaiyya-a sədin, bikkewa Lohengrinbe mewuro lezəna, Wagner opera shiye zauro səraanadə.[46]
Vienna lan, Hitler də buro salak lan mana nəm gade launuye sha fəlezana.[47] Populists jili mayor Karl Lueger yedə, nəm anti-Semitic bərnidəyedə'a faidata, yimlan kuru nəm lardə Germanye'a banazayin faida siyasayero. Lardə Germanyedə zauro tartəgəna suro Mariahilf districtyen, na Hitlerye napsənadən.[48] Georg Ritter von Schönerer də Hitler'a zauro taasirzəna, kuru Martin Luther'a zauro səraana.[50] Hitlerye jaridawa fatobe kərazəna shidoni nəmgadegade fuwuzəyinma kuru ritə kəristabe faidatəna kəla Yewudiwa gədi Europebeye sandiya zamzayinro [51] kuru kakkadəwa duwo tafakar falsafawu-a nazariyawu-a jili Houston Stewart Chamberlain-a, Charles Darwin-a, Friedrich Guveer Arthur Bo-a,2-a baksana. Sokku kənənganzə Vienna lan, Hitler ye Slavic watəma zauro səsangəna.[53][54]
Kǝrigǝ Dunyabe kǝn tilomi
[yasa | usullu yasa]Suro kəntawu August saa 1914 yen, kəriwu dunyabe kən tilomidə baditən, Hitlerdə Munichlan napsəna kuru kəlanzəlaro soja Bavarianbero gagəna.[67] Futu hawar saa 1924 ye lan hukuma Bavaria ye sadǝna dǝ, Hitler ro koltǝ dǝ shima taltǝ cidaram ye wo, dalilnzǝdǝ kam Austria ye dǝro, shi dǝ Austria ro waltǝyin.[67] Bavarian Reserve Infantry Regiment 16 (Kampani kən tilomi List Regiment ye) ro gənatəna, [67] [68] shiye naptə kazadalaye fuwuma fəteye France-a Belgium-a ye lan cidazəna, [69] loktunzə reta karənga də ofis kura rejimentye Fournes-en-We-lan bannazəna. lai.[70][71] Suro saa 1914 lan, kəriwu buro salakbe Ypresbedən mbeji kuru saa shimadən nəmkərawu nankaro zayezana, Iron Cross, daraja kən indimi səwandəna.[72] Loktu kəriwudəyen, shiga kərmainzə, Fritz Wiedemann ye co, shi done Hitler'a suro gar wurtənayen sutuluwunadə cidiya konnu zauro duno'ayen.[73]
Sokku cidanzə headquarter lan sədindən, Hitlerye cidanzə kisandibedə gozəna, kartonwa kurtə-a kuru amariya jarida askərraye-a. Loktu kəriwu Somme ye suro kəntagə October saa 1916 ye lan, shiro zau fanzəna kəla shiro wofilayen sa shell do suro dugout runners ye lan kaltənadən.[72][74] Hitler ye kəntagə indi karənga suro liita Beelitz yen sətana, regiment nzəro waltəna yim kawu kəntawube 5 March 1917 lan.[75] Shidə kəriwu Arrasbe saa 1917be-a kəriwu Passchendaelebe-adən mbeji.[72] Shiye Alama Tuno Sələmye kəntagə Maybe kawunzə 18 saa 1918-lan səbandəna.[76] Ngawo kəntagə yakkəyen, suro kəntawu August saa 1918 yen, kəla shawari Lieutenant Hugo Gutmann, kuranzə Yewudiye, Hitler ye Iron Cross, daraja buroye, zaye do Hitler ye daraja Gefreiter ye lan nguwuro tinayi. Yim kawu kəntawube 15 kəntagə Octoberbe saa 1918-lan, gas mustardbe shiga loktu ganaro təmzəna kuru shiga liyitariro Pasewalklan rowozana.[79] Loktu nadən, Hitler ye kənasar Germany ye dəga səlina, kuru, kəlanzə lan, kəmbu kən indimi sətana ngawo hawar adə səwandənan.[80]Hitler ye cidanzə kəriwu dunyabe kən tilomidə "awowa sammason shiro kurawo ba" wono, kuru kərmaiwunzəye sha nəmkərawunzəro zazaksana.[81] Awo shiro kəriwulan wakazənadəye nəmkərawu kəlanzəbe Germanyedəga dunozəgəna, kuru Germanyye kəlanzəro kənjodə suro kəntagə November saa 1918yen shiga gərzəgəna.[82] Kəriwudəye wurtənzəro kuttunzədəye raayiwanzə fasaltə badiwono.[83] Futu am lardə Germanye gadeso yeyi, shiye Dolchstoßlegende (hawar ngawolan zaktəye) də'a kasatsəna, shi done soja'a Germanye də, "suro fatoyen kənasartənyi", sandiya "ngawo lan zaktəna" fuwu fatoyedən kazadala'a kəlafərəmye'a, Jews'a, Marxists'a, kuru am done armistice də'a mukko sakkəna də'a. zalǝmma".[84]
Cida Versailles ye dəye wono Germany ye kalangainzə kada kolzə Rhineland'a askərranza baro sədin. Shi tawadədəye lardəro sanctions arzənyibe səkkə kuru lardədəro diya ngəwu səkkəna. Am Germanye ngəwuso tawadə adəga nongutəro sorin. Sandiye taidazə Article 231 dəga kasatsanyi, shi done Germany də kəriwu dəga sədinro fasarzanadə.[85] Versailles Treaty-a, kəndaramma arziyibe-a, naptəram jamabe-a, siyasabe-a lardə Germanybe ngawo kəriwudəben Hitlerye faida siyasabe nankaro faidatəna.[86]
Siyasaro gawo
[yasa | usullu yasa]Ngawo kəriwu dunyabe kən tilomiben, Hitlerdə Munichro waltəgəna.[87] Kəra kəraye au cidaye baro, suro askərrayen napkono.[88] Suro kəntagə Julyye saa 1919 lan, shiga Verbindungsmann (wakil hangal gənatəye) Aufklärungskommando (cidaram hangal gənatəye) Reichswehr ye ro wallono, shiro cida askərra gade'a faltə-a kuru jami cidawu Germanye (DAP) ro gawo-a cedo. Samno DAP ye kəntawu September ye kawunzə 12 saa 1919 lan, kura jamiyyaye Anton Drexler də nzundu Hitler ye dəga zauro səraa. Shiye shiro kitawunzə My Political Awakening dəga co, shidoni suronzən raayiwa Semitic-a, lardə-a, capitalist-a, Marxist-a mbejidə.[89] Amari soja'anzəye lan, Hitler ye jamiyya dəro kəltaro muradəzəna,[90] kuru suro mawu falyen sha jamiyyadəro kəltəro kasattəna 555 (jamidəye jamiyyadə 500 ro isaftə badiwono sandidə jamiyya kuraro fəletəro).[91][92]
Hitler ye kawulinzə buro salak ye kəla koro Yewudi ye lan ruwozəna də suro wasikanzə Adolf Gemlich ro (kərma dəro wasika Gemlich ye lan notəna) kəntawu September ye kawunzə 16 saa 1919 lan. Suro wasikadəyen, Hitlerye məradə gumnatidəye "Yewudiwa cotto tutuluwu" wono.[93] DAP lan, Hitler ye Dietrich Eckart'a kəllatə, kam do jamiyya də'a koksənama kuru shiye wakil karapka Thule ye.[94] Eckart də Hitler ro allamtəma ro wallono, shi'a raayi falzayin kuru shiga jama Munich ye kadaro bayanzəyin.[95] Nzəra səra nankaro, DAP ye sunzə falzə kəlakəl jamaye ro kalaksəna (Jami cidawu Jamusye (NSDAP), kərma dəro "Nazi Party" lan notəna də).[96] Hitler ye alama jamiyyadəye swastika dəga korkori bəl lan kəla ngawo kimeyen kurzəna.[97]
Hitler də sha askərra lan cotulowo kəntawu March ye kawunzə 31 saa 1920 lan kuru cida loktu nguwuro jamiyya dəro badiwono.[98] Headquarter jamiyyadəyedə Munich lan kara, dawudi am gomnati kəriwutəmaso Germanye Marxism baro diwo-a Weimar Republic'a fulutə-aro kasatsanama.[99] Suro kəntagə Februarybe saa 1921--baro zauro jama faltəlan faidajin--shiye jama 6,000-ma kozənaro manazəna.[100] Samnodəga tartəgəro, moto kura indi ngawo kənatwu jamiyyadəye Munichro leza alama swastikaye fəlezayin kuru warakka samzayin. Hitler də tinyi notə badiwono kəla manawanzə kəla Treaty of Versailles yen, siyasawu gaskaye, kuru musamman maro kəla Marxist-a Jews-a yen.[101]Suro kəntawu Junyen saa 1921 lan, loktu Hitler-a Eckart-a bəlawuro kungəna sabtəye Berlinro lezanadən, fitəna suro jamiyya Naziye Munichyedən badiwono. Jamiwa komiti kurabedə jamiyya socialistbe Germanbe (DSP) də'a kəlta saraana.[102] Hitler ye Munich ro waltəna yim kawu 11 July ye lan kuru gəragataro cidanzə kolzəna. Am komitidəye asuzana kəla kam kuranza jamaye-a kuru manamanza-adə cida koltədə maananzə datəgəram jamiyyadəye.[103] Hitler ye waltə kəlanzəro waljin shartə Drexler'a falzə kura jamiyyadəye ro warmajiwo, kuru headquarter jamiyyadəye Munich lan napcin.[104] Komitidəye kasatkono, kuru shiye waltə jamiyyadəro kəllatə yim kawu 26 Julyben naptə memba 3,680ben. Hitler də suro jamiyya Nazi Party yen amsoye sha zorzana. Am Hitler'a kəriwutəmasoye Hermann Esser'a jamiyyadən duwada, kuru sandiye kakkadi 3,000 baksana kəla Hitlerro bətərəm kəla jamiyyadəro nəmzalumyen. Dawarinzədə kənasartəna, kuru majalis jamiyyabe taganasbe kəntagə Julybe kaunzə 29lan, shiro kərmai kura jamiyyabe cedo, Drexler'a waratazəna, kuri 533 səta 1ro.[105]
Hitlerbe kutuwanzə njim mbalbedə am lawartəwu ngəwuro mattə badiwono. Demagogue,[106] shiye zauro mauduwuwa jamaye faidatəlan nozəna, surodən scapegoats faidatə mbeji, sandi doni kərtəwunzəro kaziyi razəgəbe nankaro zorzanadə.[107][108][109] Hitler ye magnetism kəlanzəye-a asutə kəla psychology jamaye-a faidatə loktu mana jamaye sədindən.[110][111] Am gargamma ye asuzana kəla manazəye kəla am ngəwuyen, kuru shimzəye karafka sənanayen.[112] Alfons Heck, shi do ne buron jami Hitler ye lan bowotin ma dəye taksəna:Andeye suro nəmzalum lardəbe doni hysteria'a lezənadəro ciwuna. Minti kadaro, sami fufundeyen kalla cinyiye, shimo fəskandeyen fəlejin: Sieg Heil, Sieg Heil, Sieg Heil! Loktu shimadən səta, wudə tiyi-a ro-a Adolf Hitlerbe.[113]
Jami buro salakbedə suronzan Rudolf Hess-a, Hermann Göring-a, kuru kəptən askərrabe Ernst Röhm-a mbeji. Röhm də kura karapka Nazis ye do Sturmabteilung (SA, "Stormtroopers") ye dəro wallono, shi do samnowa nzəliwo-a am siyasaye watəmaso-a ro bətərəm cin ma. Taasir zauro kəla tafakar Hitlerben loktu adəlan shima Aufbau Vereinigung, [114] karapka nəmzalumye am bəl Russiabe nasara'a Nazis burobe'a. Karapkadə, kungəna am cidaram galiwuwaye lan banazayin, Hitlerro raayi nəmzalum Yewudibe yitagatsəgəna, kungəna dunyabe-a Bolshevism-a kəlzəna.[115]
Dawarno Nazi Partyyedə faraskəramnza nasha 25yedən yitagattəgəna yim kawu 24 Februaryye saa 1920lan. Adə raayi kəlta wakilzənyi, amma raayiwa təmowonadəa kəlta shidoni letəramma völkisch Pan-Germanicyedən kungəna mbejidə, alammaanna nəm lardə kurayeyi, nəm raayi naptəram jamayeya, nəm raayi naptəram jamayeya. Hitler ro, awo zauro faida'a də shima nəm dunonzə anti-Semitic ye. Shiye kuru faraskəramdəga dalil propagandabe-a kuru amsoga kəleledəro gərtəbe-aro asuwono.[116]
Beer Hall Putsch and Landsberg Prison
[yasa | usullu yasa]Suro saa 1923 yen, hitler ye bana kəriuwu dunyabe kən tilome ye General Erich Ludendorff mazə kərmai faltə jarabsana shi done "Beer Hall Putsch" lan notəna də. Jami Nazibedə Fascism Italybedə faidatə awo sandiya fəlezayinro kuru letəgəramnzaro. Hitler ye Benito Mussolini ye "March on Rome" 1922 ye dəga nganzazəna, Bavaria lan kərmai kəlanzəye sədə, ngawo adəyen gomnati Berlin ye dəga kəriwutə. Hitler-a Ludendorff-a ye bana kərmai kəriyebe Gustav Ritter von Kahr, mai Bavariabedə mazana. Son yaye, Kahr-a, rokko kura askərraye Hans Ritter von Seisser-a kuru Jeneral Reichswehrbe Otto von Lossow-a, kərmai nəmzalumye Hitler baro sədiya saraana.
Yim kawu kəntawube 8 kəntawu Novemberbe saa 1923-lan, Hitler-a SA-a ye samno jamaye am 3,000 Kahrye suro Bürgerbräukelleryen dawarzanadəro baksana, njim mbalye Munichlan. Kahr ye manazə dazəna lan, shiye warmajiwo kəla faltə lardəye badizəna kuru Ludendorff'a gumnati bəlin koktə warmajiwo.[118] Njim ngawoye ro lezənadən, Hitler, bunduwunzə gozəna, bana Kahr-a, Seisser-a, Lossow-aye mazə kuru darelan səwandəna.[118] Askərra Hitlerbedə buro salakkin Reichswehr fatobe-a kuru headquarter policebe-a səmowo, amma Kahr-a amnzə-adə duwaro bananza kolzana. Askərradə-a askərra kəriyedə-a Hitlerro kəllatayi.[119] Wazǝnazǝ dǝ, Hitler-a jamiwanzǝ-a dǝ njim mbalye dǝlan ciza Ministry kǝriwu Bavarian ye dǝro leza gomnati Bavarian ye dǝga kǝlzayin, amma polis ye sandiya tarzana.[120] Suro kərmai kəriwudəyen, jamiwa Nazi Partybe 16-a kuru askərra diyau-a cezəna.[121]Hitler ye fato Ernst Hanfstaengl yero cuwoso kuru hawar laa lan kəlanzə cejinro nyawono.[122] Shidə karəgənzə bannatəna amma kəji fanzəna sa shiga kəntagə Novemberbe kawunzə 11 saa 1923lan kəla nəmzalumyen citanadən.[123] Sharanzǝ kawu shararam jamaye Munich ye dǝ suro kǝntawu February ye saa 1924 lan badiwono, [124] kuru Alfred Rosenberg dǝ shima kazadala jamiyya Nazi ye wo. Yim kawu kəntawube 1 kəntawu Aprilbe lan, Hitlerro saa uwuro fato fursəna Landsbergben cedo.[125] Na shimadən, shiga gardisoye ngəlaro sadəna, kuru shiro mail ngawo kənatwuye-a kuru sawa'a jamiyyaye sambisoro ziyara sadin-a kolzana. Shararam kura Bavarian ye sha afuzəna, sha fato fursanayen salamzana kəntagə December ye kawunzə 20 saa 1924 lan, kəla awo done shararam kəriye dəye wazənayen.[126] Loktu remandbe kunten, Hitlerye saa falma kozənaro fato fursanayen cidawono.[127]
Loktu Landsberg lan, Hitler ye kitawu buro salak ye Mein Kampf ye dəga (lit. 'My Struggle'; buro salak lan shiro Saa Diyau-a Reta-a Kəriwu Kattuwu-a, Nzəliwo-a, Nzəliwo-a) buro salakkin dərebanzə Emil Maurice ro, kuru banamanzə Rulf ro. Kitawudə, memba Thule Societybe Dietrich Eckartro sakkənadə, gargam kəlanzəbe-a kuru raayiwanzə bayantəgə-a. Kitawudəye dawari Hitlerye kəla jama Germanyedəga faltəye fəlezəna. Suro kitawudəben, Yewudiwadə "germs" ro tilozana kuru sandiya "poisoners dunyabe" jamabero fəlezana. Futu Hitlerbe raayizən, sulhu basdə shima sandiya baro diwo. Hitler ye futu awo adəga tədin dəga tawatsəgənyi yayi, "zauro nəm zalumtəyedə kambiwu ba", gultə Ian Kershaw ye lan.[129]
Kitawu indilan baktəna saa 1925-a 1926-a lan, Mein Kampf də kopi 228,000 səladəna kate saa 1925-a 1932-a lan. Kopi miliyon fal suro saa 1933 lan səladəna, Hitler ye saa buro salakbe kərmainzən.[130] Kawu Hitler ye parole ro waljinro, gomnati Bavaria ye sha Austria ro dutəro jarabkono.[131] Chancellor kura Austria ye dəye awo məradətəna də'a wazəna kəla cidanzə soja'a Germany ye dəye səkə nəm kam Austria ye də'a baro sədin.[132] Jaawuwa dəro, Hitler ye nəm kam Austria ye dəga kolzəna yim kawu kəntawu Aprilye kaunzə 7 saa 1925 lan.[132]
Jami Nazibe waltəm gartə
[yasa | usullu yasa]Loktu Hitler'a fato fursanayen salamtənadən, siyasa lardə Germanybedə kəriwu'a ganazəna kuru razəwu'a ngəlazəna, adəye Hitler'a dama siyasabe fitəye dafsəna. Dalil Beer Hall Putsch ye faidatənyi nankaro, Nazi Party-a kuru karafkawanzə kəllata-adə Bavaria lan dapsana. Samno do Prime Minister Bavaria ye Heinrich Held ye lan, yim kawu 4 kəntawu January ye saa 1925 lan, Hitler ye kasatsəna kərmai lardəye dəga darajazə kuru wadə gozəna kəla kərmai siyasaye dəga diwal demokradiyayen bas majinno. Samnodəye zawal fəlezəna kəla dutu Nazi Partybedəga yim kawu 16 kəntawu Februaryben haftəro.[133]
Son yaye, ngawo mana zauro kəlazənayen yim kawu 27 kəntawu Februarybe lan, Hitler'a hukuma Bavarianbeye mana jama mewuyero dapsana, daptə adə har saa 1927 ro saadəna.[134][135] Məradənzə siyasabedə fuwutəgəro dutunzədən yaye, Hitlerye Gregor Strasser-a, Otto Strasser-a, Joseph Goebbels-a sha jamiyya nazibe yala Germanybe dawarsa kuru faraktəgə-a nazəgəna. Gregor Strasser də shima lamarra siyasabe kəlanzəye dəga suwudə, awowa socialistbe faraskəram jamiyyadəye dəro duno cina.[136]
Kasuwu stock market ye lardə America ye də suro kəntawu October ye kawunzə 24 saa 1929 lan wurtəna. Lardə Germany ye də zauro zauro: am miliyon kada cida ba ro walzana kuru bank kura kura kada wurzana. Hitler-a Nazi Party-a ye dawari kəla awo təmatəyen faidata jamiyyanzaro banazayin. Sandiye wadə Versailles Treaty dəga kasatsanyi, razəwu dunowaro sadin, kuru cidawa cin.[137]