Adamawa

Adamawa

Ibn Khaldun

Inception	27 Shawur 1991
Native label	Adamawa State
Official language	English
Continent	Africa
Country	Nigeria
Capital	Yola
Located in the administrative territorial entity	Nigeria
Located in time zone	UTC+01:00
Coordinate location	9°20′0″N 12°30′0″E
Office held by head of government	Governor of Adamawa State
Executive body	executive council of Adamawa State
Legislative body	Adamawa State House of Assembly
Shares border with	Taraba State, Gombe, Borno
Replaces	Gongola State
Postal code	640001
Official website	https://adspc.ad.gov.ng/
Country calling code	+234
Category for maps or plans	Category:Maps of Adamawa State

Adamawa

Bula Adamawa yǝ bula kərye yalan gǝdiya Nigeria yǝn kara. Bula dǝ Borno wa kǝlangai tana nasha gǝdin futǝn, cidi Gombe yǝ futen nzǝn, kuru cidi Kameruun bǝ wa kǝlangai tǝna gǝdiya lan.kalangaidə nasha kalangai lardə Cameroon be. Sunzə də bərni kura lardə Adamawa ye lan gowotə, bərni kura dinaye Yola də shima bərni kura kəriye Adamawa ye wo. Kəriyedə 1991 lan kokkada sa kəriye Gongolaye buroyedə Adamawa-a Taraba-aro yektənadən. Kəriyedə shima lardə Nigeriayedən zauro nəm gadegade, kaduwuwa asalye 100 ma kozəna. Suro kəriyewa 36 yedən, Adamawa də shima kən uskuye kurawo nashadən, amma kən mewun yakkəme nəm nguwu am gana'a kuru nəm nguwu amyedə alamanna miliyon 4.25 yeyi saa 2016 lan. Nasha cidiben, kəriyedə nguwusoro cidi kura-a kauwa-a (Atlantika-a, Mandara-a, Shebshi-a) kuru Adamawa Plateaudə zərəwuwa-a kəmoduwuwa-a farzana, zauro nowatadə kəmoduwuwa Benue-a Gongola-a. Cidi Adamawabedə nasha karaa fəte Sudanianbe yalalan kuru karaa Guineanbe kəliwudə nasha anəmlan, kuru nashaa samibedə nasha karaa Mandara Plateaube kuru karaa Cameroonbe. Dareram anəm kəriyedəyen nasha laa Gashaka Gumti National Parkye mbeji, na dabba karagaye kura shidoni suronzən dabba karagaye ngəwu mbeji, African buffalo-a, dabba patas-a, colobus sələm-a-bul-a, pangolin kura-a, kuru hippopotamus-a kuru dabbawa chimpanzee Nigeriabe-Cameroonbe-a, kəmowun Africabe-a, kuru ngambe dinarre Africabe-a. Nado kərmaaro kəriye Adamawayen notənadə saa kadaro kaduwuwa kadaye nabsana, suronzan Bwatiye (Bachama), Bali-a, Bata-a (Gbwata-a), Gudu-a, Mbula-Bwazza-a, Nungurab-a (Lunguda) nasha dawuyedən; Kamwedə nasha yala-a dawu-ayen; Jibu do suro anǝm cidiben; Kilba-a, Mafa-a, Marghi-a, Waga-a yalalan, kuru Mumuye anəmlan amma Fulanidə kəriye sammason nabsana- nguwusoro sunyimaso. Adamawadə adinnzə kadaa sau kashi 50% nəm nguwu ammayedə musulumma Sunniye kuru kashi 40% kəristaye (nguwuso Lutheran, EYN, ECWA, Pentecostal), amma kashi 10% gabsənadə adin kaduwuye adaye zaana.Kəriye do bare lan kara də, arziyi kəriye Adamawa ye də nguwusoro dabba'a, kəska'a, alamanna kantalla, alkakiya, ngalo, cassava, masar guinea ye'a, yams'a lan təngatəyin. Dalil fitəna Boko Haram ye fuwutə kəriyedəye lezənadə nankaro, Adamawa də shima kən mewuntilonmiwo fuwutə adammanabe suro lardədəyen amma fitənadə suro saa 2016 yen fulutənadə dalil kəriwu nəmzalumye nankaro, fuwutədə bəlintəna.

Boko Haram ye fitəna

Kǝre Adamawa ye dǝ zauro kǝriwu Boko Haram ye dǝye sǝkǝna. Suro kǝntawu Jenwari sagǝ 2012 nen, Boko Harambe bǝtǝrǝm sagǝdǝna kǝla Gombi-a, Mubi-a, Yola-a ro. Saa 2014 lan, kəriyedə fato sandiya am 35,000 yeyi napsanaro wallono, fitəna Boko Haramye lan sowosayin na'a Mubi-a, Madagali-a, Askira Uba-a, Bama-a Gwoza-a suro kəriyewa Adamawa-a, Borno-a, Yobe-ayen. Suro saa 2014 yen, somtəlan nəm nguwu IDPs ye nasha Yola yedə 400,000 ro gənawono. Bətərəm laa Chakawa lan saa 2014 lan wazəna. Yola lan bom kəlanzəro təkəna saa 2015 lan am 30 ma kozəna cezəna.[16] Bomb indi kəlanzə'a cezəna suro Madagali yen suro saa 2016 yen am 50 ma kozəna cezəna. Mubi də shima na do zauro kəriye Adamawa ye lan bannatəna də, suro saa 2012, 2014, 2017 kuru 2018 lan bətərəm kura-kura sədəna. Karafkawa doni jamaro cidazayinmadə sandima Adamawa Peace Initiative (API) - karapka kasuwube-a, adinbe-a, kuru kazadalawa jamabe-a kuru majalis musləmmabe Adamawabe-a.The United States Agency for International Development has pledged to provide continuing humanitarian assistance.[15]

On 21–22 February 2020, Boko Haram terrorists launched an attack on homes and churches in Garkida, killing three soldiers and wounding civilians.[17][18]

Ilmu cidiye

Adamawa də shima kəriye kura Nigeriaye fal kuru nəm kura kilomita square 36,917 sətana.[19] Yala-fətenzən kəriyewa Borno-a, fətenzən Gombe-a, anəmfətenzən Taraba-a kalangaiyya. Kalangainzə gədibedə shima kalangai gədi lardəbe Cameroon'a sədin.[20][21] Nasha kəndaramye lan, shidə cidi kauye shidoni zərəwu kəmoduwu kura-kuraye farzənadə – Benue-a, Gongola-a, Yedsarem-a. Zərəgəwa kau [[[Cameroonbe]]-a, kau Mandarabe-a, [22] kuru Adamawa Plateau-adə nasha cididəye.

Yanayi

Kulashi laa kəla yanawuben suro saa 2012yen lardə Nigeriabe Adamawalan tədənaye fəlezəna kəndagəram kəntawube Gyawana-a, Yola-a, Mubi-an tərayin, amma nji samibe saawoson fulutin. Tahirtə nji samibe-a kuru nəm kuruwu nji samibe fulutə-adə nasha anyilan asutəna.[23][24] Nasha gadelan, zaman karengena adən, nəmkəluwu-a nəmkəluwu-a kəriye Adamawabedə, musammanno loktu kəndaram hartəyen, suro kəntawu Novemberben cijin, shidəwo ngəwusoro zauro kawudo. Loktu harmattanbedə kate kəntawu December-a February-ayen saa woson tədin.[21]Saa karəngə adən, taasir yanawu faltəyedə zauro notə badiwono. Adamawa State lan yanawu kəli-a harrata-a mbeji. Loktu kəliyedə Aprillan səta Octoberro saadin, amma loktu hartəyedə gananzəyayi kəntawu uwuro (Novemberlan səta Marchro saadin) saa woson. Samiye suro kəntawu Septemberben saa karəngəadən ngəwusoro njiye njiye fəlejin.[25] Futu Dr. Sulieman Muhammad, shi do ne cidaram kura lardə Adamawa ye dəro cistaye (ADSEMA), am 25 bazana suro kəntawu September ye saa 2022 lan dalil njiye do suro Lagdo Dam Cameroon ye lan fəlangzəna dəye dalil nji samiye zauro njiye lan.[26]Futu Dr. Sulieman Muhammad, shi do ne cidaram kura lardə Adamawa ye dəro cistaye (ADSEMA), am 25 bazana suro kəntawu September ye saa 2022 lan dalil njiye do suro Lagdo Dam Cameroon ye lan fəlangzəna dəye dalil nji samiye zauro njiye lan.[26] Suro kəntawu October saa 2022 yen, njiye gadeye am 37 rozəna kuru cidi kulobe hecta duwu 89,000 suro njiyen fəlezəna kuru am 58 gadeye zau fanzana.[27] Njiye suro kəntawu Septemberye saa 2023 lan am 5 cezəna.[28] Njiye suro kəntawu fuwuyedən LGAs 14 suro 21yen Adamawalan fəlangzənadəye am 33 kərmu suwudəna kuru am 51,043 nanza kolzana.Naptəramma loktu ganaye 11 suro LGAs Yola Anəmye'a, Yola Yalaye'a, Lamude'a, Madagali'a, Demsa'adən amma suronzan napsanadə nankaro kokkada.[29]

Arzəgə

Adamawa də cidi bareye kura mbeji, njiye fəlejin, kuru cidi cidiye jili limestone-a, tantalite-a kaolin-a. GDP kəriyedəyedə ₦2.66 trillion ro somtəna. Shima arzǝnyi kurawo suro lardǝwa Nigeria be 36 dǝn kuru shima kurawo nasha Yala-Gǝdiyaben. Jimla kungəna kəriyedəyedə kashi 9.93% lan tərana alamanna ₦700.602 billion yeyi suro saa 2020 yen səta ₦777.62 billion ro saadəna suro saa 2021 yen.Adamawa ye IGR nzə ₦8.65 billion suro saa 2021 yen. Kəriye də kareya ta’adir $25.02 million ye suwudə kate saa 2019-a 2021-a yen. Karapka Dangote yedə cidaram shiwur tandoye Numan lan cidajin shidoni raktə shiwur ton 3,000 cane ye wajiya sədinma. Shi kamfanidəye dawari cidaramdəga 6,000tcd ro saadəna, 9,800tcd ro kuru 15,000tcd ro saadənadəga warmajiwo. Sandiye kuru dawari nəm kura cidaramdəbedə hectares 8,700 lan səta suro saa 2022ben səta hectares 24,200 ro saadəna suro saa tulurben.[31]Kasuwu do kəriyedən tuwondin də zauro faida'a cida razəwuye'a am bəladən dasayin'a ro. Kasuwu anyi, taganasmaro kasuwu febe, fuwutə cidawa razəgəbe lardədən sərana, karewa kungənaye alamanna groundnut-a beans-a baretin kuru karewa alamanna shangawa-a, maize-a, sorghum-adə kəmburo baretin. Nasha kəmoduwu Yedseram-a kuru kəmaduwunzə-ayen, kəska kəli gartəye loktu hartəyen tədin. Bənyi kəntadə nasha kəmaduwubedən zauro nowata. Jili fewa do Adamawa lan tuwondin dǝ sandima; Adamawa Gudali-a, Sokoto Gudali-a, Fulani Bəl-a, Ambala-a, Sokoto Kime-a Fulani Kime-a.[32]Kəriyedə fe miliyon 1.5 yeyi mbeji kuru na kəmbuye 64 mbeji surodən 30 gazetted.[33][34] Kəriye Adamawabedə cidaram dabbawabe fuwujin taanasmaro fe rotə. Fe miliyon 2.5 mbeji. Kasuwu sodə lardə sammason kuru Fəte Africa ben isa kasuwuwanzən fe yiwo-a saladin-aro isayin, misallo kasuwu febe Mubi Internationalbe Mubi Southbedə. Kəriyedə fe ngəwu sətandin yaye, kasuwudə zauro fuwuzənyi cidawa faida'a alamanna da tandoye baro. Ma'ana, dabbawa rowatadə'a moto kura lan kawu 4 ro gozayin kawu bərni'a do zauro məradə'a nasha'a Anəm-Fəte, Anəm-Anəm au Anəm-Gədi Nigeriaye'a ro lezayinro.[32] Fuwutə amma kadaye suro kəriyedəyedə zaman kərmai kərmaiyedən gotin sado Germanye kalangaido Kamerun yalayeya anəmyeya notənadə Dikwalan yalalan səta Victoriaro (Limbe) ci kəmaduwu Atlanticyedən karnu kən 19medən sonotənadən. Sandi anyi, sonyayi, United Nations Trust Territories ro British ro cedo dareram kəriwu dunyabe kən tilomiben ngawo cida Versaillesbe musko təkkənayen. Ngawo referendum kadayen, Kameruns yalayedə Nigeriaro kəllata kəriye Sardaunayedə koktəro kuru Kameruns anəmyedə kəlakəl təlam Faransaye manazayinro koksana.

Arzǝnyi cidibe

• Kaoline
• Bentonite
• Magnesite
• Gypsum

Diwalwa

Diwalwa kurakura Federalbedə sandima: A4 yala kəriye Tarabayen Mayo Lane lan Numan-a Shellen-a men kəriye Bornoye Mada lan lejin. A8 Numan Rd gədi A4 lan Numan lan kilomita 61 səta A13 ro saadəna faraskəram maara samibe Yola lan, kuru A13 yala A8 lan Jimeta lan kəmoduwu Benue ye farzə Song-a, Wuro Hesso-a, Mararaba-a, Mubi-a, Amjawa-a, Gulak-a Mararaba-a men kəriye Bornoye karəngə Wagga Lugere men. Diwalwa kura-kura gadesoye suronzan Gombe-Yola Rd yala-fəte A4 lan səta Ngbalang lan Giwano-a, Boskeri-a Lafia-a men gombe kəriye Yolde-a men. Bambuka-Lafia Rd gədi kəriye Tarabaye karəngə Sarkin Bakayen kuru yalagədi Lamurde men. Zawalla Visik-Mararaba-Sangere-Manga Rd yala Marrarabalan səta kəriye Bornoro saadənadə Hildi Hillslan.yala-gədi A13 lan Jiberu lan Yolde men Belel ro saadəna. Mubi-Maiha-Bungel Rd yala Belel lan səta A13 ro saadəna Mubi lan. Ngurore-ganye Rd anəm wuro yanka lan səta mayo belwaro saadənadə, kuru Zaridi-Mayo Belwa Rd fəte kəriye Tarabaye Bisa lan. Diwalwa Cameroonro letəye uwu: anəm Mayo Belwalan Jada-a Tungo-a Kontcha men, Kojoli lan poli ro Tchamba men lejin, gədi Jimeta lan səta Touruoa lan Ngong ro saadəna, gədi Belel lan Demsa men Gaschiga ro saadəna kəla P1 yala Garoua yen, kuru Mubi lan səta Boukoula ro saadəna. Maara samibe: Yola dunyabe karəngə Jimetaben.

Religion

Adamawa də shima kəriye do nəm nguwu musulumma ye suro Nigeria yen, nəm nguwu kəristaye mbeji.[38] Gargamlan, Adamawa də shima fatodo awowa kura-kura Jihad Islam be wakazənadəwo, shidoni Sokoto Caliphate shima fuwumanzəwo badiyaram saa 1800sben. Adamawa də shima fato kura cociwa asal indiyewo, Coci Brethren Nigeria yedə (EYN Church) kuranza Mubilan nasha yala kəriyedəyen, kuru Coci Lutheran Christye Nigeria yedə (LCCN Coci) kuranza Numanlan nasha anəm kəriyedəyen.[39] Coci yanzəganawa Nigeriayedə (coci EYN) Garkidalan kokkada, gomnati Gombiye kəriyedəye, suro kəntawu Marchye saa 1923lan am missionaries America ye.[40] Coci Lutheran Christbe Nigeriayedə (Coci LCCN) Numanlan amma Dutchye 1913lan kokkada.[41]Kashi 4.5% Catholicbe jaza'a 192,767'a (2020) suro coci Yola ben (1950) cociwa 39 cidiya Bishop Stephen Dami Mamzaben (2011) Diocese Anglicanbe Yola bedə (1990) cociwa 39'adə Bishop Markus Ibrahim (2020) shima fuwumanzəwo, kuru Bishop kura Diocese Josbe Yolabedə.

Ilmu

Mowontiya kura suro kəriye Adamawabedə suronzan:

• Adamawa State Polytechnic,Yola[42]
• Adamawa State University[43]
• American University of Nigeria, Yola[44]
• Federal College of Education, Yola[45]
• Federal Polytechnic, Mubi[46]
• Modibbo Adama University, Yola[47]

Nǝlefaro cistǝgǝ

Kəriye Adamawa yedə nasha nəlewaye kada mbeji shidoni daraja gade-gade'a, daraja adə sandima federal, kəriye'a local'a (grassroot) daraja, adəye suronzan:[48]

Cida Nǝlewabe Buro salakbe

• Basha Health Clinic
• Dowaya Health Post
• Gweda Malam Primary Health Care Center
• Numan maternal and child primary health care
• Sabon Fegi Primary Health Care Center
• Wayam primary health clinic
• Gbalapun primary health clinic
• Vulpi Primary Health Care Center
• Wisdom Primary Health Care
• Bakta Primary Health Care Center

Nǝlefa Kǝreye

• General Hospital Numan[49]

Nawa mǝradǝtǝnama

• Gashaka-Gumti National Park
• The Three Sisters rock in Song, Adamawa State
• Sukur World Heritage Site in Madagali
• Mandara Mountains at Nigeria-Cameroon border in Maiha
• Kiri Dam in Shelleng
• Ruwan Zafi Spring in Lamurde
• Lamido Muhammadu Barkindo's Palace in Yola
• Mambilla Plateau at the Adamawa-Taraba border in Toungo
• Gashaka Gumti National Park in Toungo
• Shebshi Mountains and Mount Dimlang at the Adamawa-Taraba border in Ganye
• Kamale Mountain Peak in Michika
• Three Sisters Rock in Song
• Sassa Waterfalls in Sassa Village, Toungo
• Yadim Waterfalls in Yadim Village, Fufore
• Fombina Palace Museum in Yola
• The confluence of Rivers Benue and Gongola in Numan Uba under Mubi (Valanyi)

Təlamma

Kəriye Adamawa də fato təlamma kadaye dalil nəm farak kaduwuwa kəriyedəye nankaro. Zande ndikate kaduwuwayedə nguwusoro Fulfulde, Hausa au Nasaralan tədin. Təlamma kəreyedəye nguwuso tajirwa baro waltəyen kasharu dalil razəwuyeya, naptərammameya, siyasayeya, adinyeya kuru awoa kəndaramyeya. Amma gana təlamma kaduwunzaye fatolan faidatayin.[50]