Abolhassan Banisadr
.jpg)
| Sex or gender | male  |
|---|---|
| Country of citizenship | Pahlavi Iran, Iran |
| Name in native language | ابوالحسن بنیصدر |
| Given name | Abolhassan |
| Family name | Banisadr |
| Date of birth | 22 Armalan 1933 |
| Place of birth | Hamadan |
| Date of death | 9 Lailahar 2021 |
| Place of death | 13th arrondissement of Paris |
| Father | Nasrallah Banidsadr |
| Sibling | Fathullah Banisadr |
| Child | Firouzeh Banisadr |
| Native language | Persian |
| Languages spoken, written or signed | Persian, French, English |
| Occupation | politician, economist, journalist, essayist, writer |
| Field of work | Politics, Economics, essay |
| Position held | Foreign Affairs Minister of Iran, President of Iran, Minister of Economic Affairs and Finance |
| Educated at | université de Paris, University of Tehran |
| Honorific prefix | Sayyid |
| Residence | Versailles |
| Member of political party | no value |
| Candidacy in election | 1980 Iranian presidential election |
| Religion or worldview | Islam |
| Military or police rank | commander-in-chief |
| Conflict | Iran–Iraq War |
| Military branch | Armed Forces of Iran |
| Official website | https://banisadr.org/ |
Abolhassan Banisadr (Farsilan: سید ابوالحسن بنی صدر; 22 Maci 1933-9 Octoba 2021) shima siyasama, ruwotəma, kuru siyasa watəma Iranbe. Shima kura lardǝ Iranbe buro salakbewo ngawo 1979 lan kǝriwu Iranbe dǝye kǝrmai dǝga baro sǝdǝna dǝn, suro kǝntawu Februarybe saa 1980 lan sǝta hatta majaliskuye shiga kǝrmai dǝga sǝtayinro suro kǝntawu June ye saa 1981 lan.Kawu shiye kura lardǝbe ro waljinro, shidǝ Waziri Lamarra Diyabe suro Gumnati Loktuben. Ngawo shiga kərmaidən təmzaanayen, Banisadrdə Iranlan cuwoso kuru Francelan nəmkam siyasabe səbandəna, nadən shiye majalis lardə Iranbe kəriwutəbe kokkono. Banisadr ye dare hangalzə kəla cidanzə kəriwube-a kuru gomnati Iranbe zortənzə-ayen ruwo siyasabe ro kalaksəna. Shidə Fuwuma kura Ali Khamenei-a futu lardədəye karno 2009ye gozənadə-a zortəma ro wallono.
Kǝnǝnga buroye-a kuru ilmu-a
[yasa | usullu yasa]Banisadr də kəntawu Marchye kawunzə 22 saa 1933 lan Baghcheh lan katambo, bəladiya gana yala Hamedan ye lan. Baanzə, Nasrollah də, maləm adinye Shia ye shidoni buro salakkin Bijar, Kurdistan lan nadəro lezənadə.[4][5] Fuwura lan, Banisadr ye shara-a, ilmu tauhidbe-a, kuru ilmu naptəram jamabe-a kərawono Jamiya Tehran yen.[6] Shiye karapka fuwurawa Shah-a kəriwutəye dəro suro saa 1960s yen cidazəna, shi done shiga indiro fursanaro cedo kuru zau fanzəna loktu fitəna saa 1963 yen.[5][7] Ngawo loktu gana laayen, dalil cidanzə siyasabe nankaro, Banisadrdə Faransaro cuwoso,na shiye kəra kungənaye-a razəwuye-a kərazəna Sorbonne lan.[6][8] Shiye kitawu kəla kungənaye kəla Islamyen ruwozəna, Eghtesad Tohidi, shi do ne fasartəna də “Razəwu kəla Allah falyen.”[9] Suro saa 1972 lan, baanzə Banisadr ye bawono kuru na shitəra Iraq ye dən na shiye buro salak lan Ruhollah Khomeini'a nozana də.[7] Dare lan karapka kəriwuwa Iranye do Khomeini ye fuwumanzəro sədin dəro kəllatə, shawari kənjomanzə zauro duno'a ro wallono.[5][7] Yim kawu kəntawube 1 kəntawu Februarybe saa 1979-lan, datəgəram fitəna Iranbe karəngəzənadən,Banisadr-a rokko Khomeini-a ye lardədəro walzana.[10]
Cida
[yasa | usullu yasa]Gomnati loktu ganayedə Iran'a sunotindən, Banisadr də banama minista kungənaye ro wallono kəntawu Februarybe kawunzə 4 saa 1979 lan.[11] Amari Khomeini ye lan, shiye wakil majalis kərmai kərmai islamye ro wallono, naptəram Mehdi Bazargan ye gozə, shi do ne prime minister ro walzəna də.[11] Yim kawu kəntawube 12 kəntawu Novemberbe saa 1979, ngawo gomnati Iranbe loktu ganabedə wurtənaben, Banisadrdə majaliskuye sha Ebrahim Yazdi'a Waziri Lamarra Diyabe ro kalakca.[10] Kǝntawu shimadǝn, yim kawu 17 Nowambalan, Banisadr dəga minista kungənaye ro kalakca, Ali Ardalan do kərmai dəga falzəna dəga falzəna. Suro kəntawu Januaryben saa 1980, Banisadrye kəlanzə'a ruwozəna kəla shiye kam kura lardə Iranbe bəlinro waltəro. Shidə maləm adin Islambe gənyi; Khomeini, shi do ne loktudən kura lardə Iran ye shi do ne siyasawu'a dujin ma, shiye wono am malumma adin ye də'a nəm kura gumnatiye ro gasayin ba ro wono.[12] Yim kawu kəntawube 25 kəntawu Januarybe saa 1980-lan, Banisadrdə sha kura lardəbe saa diyauro karrada, kashi 78.9 karnoye səwandəna.[13] Kəlelewa buro salakbedə kəntawu Februarybe kawunzə 4-lan liitarin na Khomeini ngatə sədindən wakawono.kwasuwa karəgəbe lan.[14] Suro kəntawu August-a September-a saa 1980 lan, Banisadr də tajirwa maara cidiye indi nasha kalangai Iran-Iraq ye lan.[15] Loktu kəriwu Iran-Iraq yedən, Banisadr də sha Khomeini ye kərmai kura ro cido yim kawu 10 kəntawu June ye saa 1981 lan.[16]
Kulashi
[yasa | usullu yasa]Majlis (Majilas Iranbe) ye Banisadr'a kərmainzən kərmainzən sətana kəla shi bayen yim kawu 21 kəntawu Juneye saa 1981 lan, [17] dalil kəla maləmma adinbe kərmaidən, [18] musammanno Mohammad Beheshti, loktudən kura nizam sharabe. Khomeini kəlanzəma shima kərmaidəga təmmaro səsangə, kuru wazənanzəro musko səkkəna.[12] Futu gargamma Kenneth Katzman ye bayanzəna yeyi, Banisadr ye kasatsəna kəla malumma adinye də wande Iran dəga daataro sunotin ba kuru shi də am Mujahedin Iran ye (MEK) banazayinro gozana.[12] Wakil fal bas, Salaheddin Bayani, shima Banisadr'a banazə loktu shiga kərmaidən təmzayindən.[19] Banisadr ye referendum bowono, kəla amsoye hakki kartəye mbejiro wono, kuru fəlezəna shiye karno miliyon 10 ma kozəna səwandəna karno kura lardəye lan kuru IRP ye karno majaliskuye lan miliyon 4 sətənyi səwandəna.[20] Kawu Khomeini ye musko kəla kərmai dəga təmzayin dəro, Revolutionary Guard də garwa kura lardəye dəga səmowona kuru ruwotəma dəga furtəro cedo jarida do Banisadr'a karəngən dəro.[21]Kawu gana fuwuyedən, gumnatidəye sawa'a Banisadrbe karungu-a shawarima-a kada cezəna, kuru am kəriwuwu kada kərmaidəro kanjimaribaro gozanadəga cezəna.[17][21] Ayatollah Hussein-Ali Montazeri də suro am gana do Banisadr'a banazayin dəyen mbeji, amma darelan kərmainzə'a cotulowo.[21] Banisadr də kawu ganaro Tehran lan gərazəna kawu sha tutuluyinro, MEK ye banazəna.[17][22] Na shimadən, kəlakəl jamiwa Khomeini-a watəmasoye kərmai waltəm mowo nankaro jarabkono, MEK-a, Kurdistan Democratic Party-a kunten.Banisadr də kawu ganaro Tehran lan gərazəna kawu sha tutuluyinro, MEK ye banazəna.[17][22] Na shimadən, kəlakəl am Khomeini'a watəmasoye kərmai waltəm mowo nankaro jarabsəna, MEK-a, Kurdistan Democratic Party-a, Fedaian Organization-a (Minority)-a kunten, amma am kərmai kəriwutəmaso'a kəltəro dabcin.[22] Shiye loktu kadaro kəla kəlzana loktu shiga kura MEKbe Massoud Rajavi'a gərazanadən kəlakəl dawartəro. Attəson yayi, ngawo kəntagə Julyye kawunzə 27 saa 1981 lan wakil MEKye nowata Mohammad Reza Saadati'a cezənayen, Banisadr-a Rajavi-a ye Iranlan naptədə nəlewa ba wono.[22]
Fartə-a duno-a
[yasa | usullu yasa]Yim kawu kəntawube 29 kəntawu Julybe saa 1981 lan, Banisadr-a Rajavi-adə sandiya mara samibe Boeing 707 lan codo. Shiye dawari samiye sambisoro tədinma dəga zəgayin kawu cidi Iranben suluwu na Turkishbero lejinro kuru Parislan zəpcinro.[17] Nasha nəmgadetəyen, Banisadrye shimzə-a cində-a shazə kuru səket səkkəna.[23][24] Banisadr-a Rajavi-a ye Paris lan nəm ngalwo siyasabe sowondəna, shartəwa kəla cidawa Khomeini-a kəriwutəye France lan datəyen.[5] Dabtə adə'a cistəgənyi ngawo France ye embassy nzə Tehran ye dəga kolzənayen.[5]Banisadr-a, Rajavi-a, kuru jamiyya Kurdishbe-adə majalis kəriwube lardə Iranbe Parislan suro kəntawu Octoberbe saa 1981ben koksana. Saa 1984 lan, sonyayi, Banisadr-a Rajavi-a kəla kəlzana, shiga raayiwa kərmai nəmzalumye-a fitəna-a sədinro zorzəna.[10] Sonyayi, Banisadr ye am kəriwu balimiyaye Rajavi ye badizəna kuru sədin dəga kasatsanyi kuru susudəro bana Iran ye mazəna loktu kəriwu Iraq ye lan.[10]
Sambinyi Manabe
[yasa | usullu yasa]Suro saa 1991 lan, Banisadr ye fasari Nasaraye kitawunzə saa 1989 ye dəga sutuluwuna: Iran, Fitəna-a kuru awowa sirye U.S. ye-a. Suro kitawudəyen, Banisadr ye wono kəla nəmkam ndikate kampain kura lardəye Ronald Reagan ye-a kazadalawa Tehran ye-a kəla kəriwu Iran ye dəga kuruwuro tədin kawu karno kura lardəye United States ye saa 1980 ye dəro.[26] Shiye waltə wono Henry Kissinger ye kəriye Palestine ye suro lardə Iran ye Khuzestan lan koktəro dawarzəna kuru Zbigniew Brzezinski ye Saddam Hussein'a kəla Iraq ye 1980 lan Iran ro bətərəm gənatəro dawarzana. Lloyd Grove Washington Postbeye rowono: "Kakkadidə awo ngəlaro saladinro kozənadə gəyi.Intabiu kada jaridawu Faransabe Jean-Charles Deniau ye sədənadən kəltəgəna, ngaltema daataro gənyi sa awo asutinbaro waljiya, ngaltema kəske gənyi sa awo asutinbaro waljiya." kakkadi laa mbeji shidoni Bani-Sadrbe daawanzəro kasattə suwudinma."[25] Kirkus Reviewsye shiga bowono "awo tamtamma-attəson yayi ngəwusoro awo ajabba kuru sambisoro kəlanzəro cidajinma" kuru wono "nguwusoro zortəwa hangal gojinmadəye hawarnzəga zauro ajabbaro sədin, sharhi kəla nəmzalum Iranian Revolutionben."[28]
Kuru
[yasa | usullu yasa]Suro saa 1980 lan, Banisadr ye fetero kəriwu Iran ye dəga zorzəna, shiye wono kəriwu də Iran'a dunya kən yakkəme lan yakcin kuru "kəriye suro kəriyeyen" sədin wono.[29] Suro koro saa 2008 ye lan Voice of America ye lan, Banisadr ye wono Khomeini də shima fitəna do dunya musulumma ye dəga suwudə kuru wadə do Khomeini ye suro lardəyen cina də ngawo fitənayen namtəna.[30] Suro kəntawu Julyye saa 2009 lan, Banisadr ye fete ro hal gomnati Iran ye dəga zorzəna ngawo karno kura lardəye do kəlanzən gashiptəna dəyen shiye wono "Khamenei ye karno kura lardəye dəga nəm zalumtəro amariya cina kuru am zanga-zanga sadin dəga kəriwutəro amariya cina."[31]Nzəralan, Banisadr ye wono gumnatidə "kərmaidə fitəna-a nəmzalum-a men rozəna", kuru kazadalanza'a zorzəna kəla arzinyi kamye sabsayin am Iranye gadero banna sədinro.[31] Suro ruwowa kəla zanga-zanga karno kura lardə Iranbe saa 2009ben baktənadən, Banisadrye wono kəndaram siyasabe kawu karnodə badijinro gomnatiye nəm shawanzə fəletə məradəzənaro bayanzəna,[32] shi doni fattəgəna wono.[33] Shiye waltə wono fitəna kəlanzəlaro wakazənadəye gomnatidəga nəm shawanzə siyasabe-a baro sədin, kuru Khameneibe zortənzəye səkə fitəna-a nəmzalum adinbe-a baro sədin.[33]
Kənənga-a kərmu-a
[yasa | usullu yasa]Saa 1981 lan baditəna, Banisadr də Versailles lan napsəna, karəngə Paris ye lan, fato kura done askərra Faransaye dərizana lan. Fero Banisadr ye, Firouzé də, Paris lan Massoud Rajavi'a nyawono ngawo dunonza'a. Daren dəbkata, kuru kəlakəl kate shi-a Rajavi-a yedə dawono [5][34] Ngawo dondi kuruwuyen, Banisadr də suro litari Pitié-Salpetrière yen Paris lan kəntawu October ye kawunzə 9 saa 2021 lan bawono, saa 88 lan. Versailles lan sha rəbkada, suro kawarram Gonards ye lan.[39]
Kakkadiya
[yasa | usullu yasa]- Touhid Economics, 1980 IRAN: EXPERIMENTING WITH THE ISLAMIC ECONOMY. CAC.org. URL vidita ye la 9 October 2021.
- My Turn to Speak: Iran, the Revolution and Secret Deals with the U.S. Washington, D.C.: Potomac Books, 1991. Jiri:ISBN. Translation of Le complot des ayatollahs. Paris: La Découverte, 1989Jiri:Cite magazine
- Le Coran et le pouvoir: principes fondamentaux du Coran, Imago, 1993 Le Coran et le pouvoir: Principes fondamentaux du Coran (Hors collection Imago) (French Edition). AbeBooks. URL vidita ye la 9 October 2021.
- Dignity in the 21st Century, Doris Schroeder and Abol-Hassan Banisadr, with translation by Mahmood Delkhasteh and Sarah Amsler banisadr.org - Abolhassan Banisadr: Dignity in the 21st Century.
- Books after 1980 banisadr.org - تالیفات بنی صدر از 1360 به بعد.